Орталық Қазақстанның нұра-федоров кешендерінің мәденигенезі жайында

Ғылыми мақала

Қаралымдар: 89 / PDF жүктеулері: 60

Авторлар

И. Кукушкин Е.А. Бөкетов атындағы Қарағанды университеті, Қарағанды, Қазақстан Автор https://orcid.org/0000-0002-4798-8496
О. Шохатаев Е.А. Бөкетов атындағы Қарағанды университеті, Қарағанды, Қазақстан Автор https://orcid.org/0009-0009-3885-1795

DOI:

https://doi.org/10.32523/3080-129X-2025-152-3S1-118-139139

Түйін сөздер:

жерлеу рәсімі, көші-қон, мәйітті өртеу, нұра-федоров мәдениеті, оба, Орталық Қазақстан, салт-дәстүр, қорым

Жүктеп алу PDF файлын жүктеп алу

Аңдатпа

Еуразия даласының бүкіл шығыс бөлігін қамтитын федоров мәдениетінің кең таралу аймағы осы қуатты этномәдени құрылымдардың қосу мәселелерімен байланысты көптеген гипотезаларды алға тартуға септігін тигізді. Алайда, неолиттік немесе ерте қола дәуірі түріндегі автохтонды мәдениеттерді тартуға негізделген бұл мәселенің шешімі осы күнге дейін дәлелге ие болмады және әділ сынға ұшырады. Қазіргі таңда федоров ежелгі дәуірінің көші-қон сипаты туралы болжамның шығу тегі, Орта Азия мен Оңтүстік Қазақстан аумағында жатқаны, ең оңтайлы нұсқасы болып табылады. Орта Азия өзендерінің аумағы арасында отырықшы-егіншілік халқы мен ямная мәдениетінің мал шаруашылығы тайпаларының тығыз байланыстары нәтижесінде халықтың екі тобының да белгілерін біріктіретін поликомпонентті кешендер құрылатыны атап өтілген. Олардың өзара байланысы мал шаруашылығы бағытының үстемдігімен басқарудың инновациялық мал шаруашылығы-егіншілік моделін құруға әкелді деп болжануда. Б.д.д. III-II мыңжылдықтың басында ксеротермиялық кезеңнің басталуымен байланысты маңызды климаттық өзгерістер триггердің рөлін атқаруы мүмкін. Қалыптасып келе жатқан протофедорлық ерекшеліктері бар халықтың едәуір бөлігі мекендейтін жерлерін тастап, Оңтүстік Қазақстан мен Жетісуға көшеді, ол жерден Шығыс Қазақстанға кіреді, содан кейін бір вектормен Оңтүстік Сібірге және одан әрі Енисейге, екіншісімен – Солтүстік Қазақстан арқылы Оңтүстік Оралдың арғы бетіне өтеді. Орталық Қазақстанға қарай қоныс аударуды жекелеген көші-қон импульсімен байланыстыру қажет, бұл кейбір аймақтық ерекшеліктері бар және федоров ескерткіштерінің негізгі массивімен салыстырғанда біршама кейінірек хронологиялық позицияны алатын нұра-федоров кешендерінің пайда болуына әкелді. Ямное мұрасы, әсіресе қола дәуірінің өлшемдері бойынша федоров мәдениетіне тән патшалық жер обаларының құрылысында айқын көрінеді. Кейде шалқасынан жерлеу, аяқтары тізе тұсынан бүгілген қалпында, қызыл (сары) жоса немесе бояу рәсімінде қолдану тіркелді, бұл әдетте ямное мәдениетінің әдеттегі рәсімдеріне, сондай-ақ ямно-катакомбалық мәдениетінің популяциялармен антропологиялық жақындыққа сәйкес келеді. Жерді өңдеу жағы цисталардың құрылыстарымен, сондай-ақ тас кетпендер, дәнүккіштер, куранттар (тас құрал), келсаптар сияқты жер өңдеу құралдарын кеңінен қолданумен ұсынылған. Орталық Қазақстанда жақсы таныс ежелгі гидротехникалық құрылымдардың құрылысы нұра-федоров халқының қызметімен байланысты болуы мүмкіндігін жоққа шығармайды. Олардың мақсаты дәнді немесе бақша дақылдарын суару үшін қажет болды деп болжануда.

Downloads

Download data is not yet available.

Автор өмірбаяндары

И. Кукушкин, Е.А. Бөкетов атындағы Қарағанды университеті, Қарағанды, Қазақстан

Сарыарқа археологиялық институтының жетекші ғылыми қызметкері
О. Шохатаев, Е.А. Бөкетов атындағы Қарағанды университеті, Қарағанды, Қазақстан

тарих факультетінің 2 курс докторанты

Әдебиеттер тізімі

Brunet F., Razzokov A. Towardsa New Characterisation of the Chalcolithic in Central Asia. The Lithic Industry of Sarazm (Tajikistan): the First Results of the Technological Analysys. In: South Asia archaeology and art 2012. Brespol. 2015. Pp.49–62.

Epimakhov A., Zazovskaya E., Alaeva I. Migrations and cultural evolution in the light of radiocarbon dating of bronze age sites in the Southern Urals. Radiocarbon. 2023. Vol.66(6), рp.1580-1594. https://doi.org/10.1017/RDC.2023.62 DOI: https://doi.org/10.1017/RDC.2023.62

Francfort H. Sarazm in contemporary scholarship. An exceptional long distance attractiveness in late IVth mid III mill. В.С. In: The Role of Sarazm in the Formation of the Civilization of Central Asia. Collection of articles from the scientific and practical conference dedicated to the 5500th anniversary of Sarazm. Dushanbe, 2020. Issue III. Pp.5–24.

Avanesova N. Epokha paleometalla Zeravshanskoi doliny v sisteme evraziiskikh drevnostei. In: Proceedings of the V International Congress of Archaeology of the Eurasian Steppes. Almaty – Turkestan: A. Margulan Institute of Archaeology, 2022. Vol.1, pp.85–104.

Bobomulloev B. Sarazm kak kontaktnaia zona rannezemledelcheskikh i stepnykh kultur. In: Proceedings of the V International Congress of Archaeology of the Eurasian Steppes. Almaty – Turkestan: A. Margulan Institute of Archaeology, 2022. Vol.1, pp.163–180.

Vadetskaia E. Arkheologicheskie pamiatniki v stepiakh Srednego Eniseia. Leningrad: Nauka Publ., 1986. 180 p.

Voloshin V., Maznichenko A. Raboty v Tselinogradskoi oblasti. Archaeological discoveries – 1977. 1978. Pp.511–512.

Gass A., Goriachev A. K voprosu o tipologii i khronologii mogilnikov epokhi bronzy v vysokogornoi zone Zailiiskogo Alatau. Bulletin of NSU. Series: History, philology. Archeology and ethnography. 2016. Vol.15, no.5, pp.85–123.

Grigorev S. Drevnie indoevropeitsy. Opyt istoricheskoi rekonstruktsii. Cheliabinsk: ChGU Publ. 1999. 443 p.

Dolukhanov P. Aridnaia zona Starogo Sveta: ekonomicheskii potentsial i napravlennost kulturno-khoziaistvennogo razvitiia. In: Interaction of nomadic cultures and ancient civilizations. Alma-Ata: Nauka Publ. 1989. Pp.108–117.

Dremov V. Migratsionnye protsessy epokhi neolita i bronzy v Verkhnem Priobe po dannym antropologii i prirodnaia sreda. In: Change of Cultures and Migration in Western Siberia. Tomsk: TSU. 1987. Pp.10–13.

Evdokimov V., Loman V. Raskopki iamnogo kurgana v Karagandinskoi oblasti. In: Issues of archeology of Central and Northern Kazakhstan. Karaganda: KarSU Publ. 1989. Pp.34–46.

Epimakhov A. Khronologiia alakulskoi kultury (novye materialy k diskussii). Brief communications of the Institute of Archaeology. 2023. No.270, pp. 171–186.

Zdanovich G. Bronzovyi vek Uralo-Kazakhstanskikh stepei (osnovy periodizatsii). Sverdlovsk: Publishing House of the Ural University. 1988. 184 p.

Isakov A. Sarazm (k voprosu stanovleniia rannezemledelcheskoi kultury Zeravshanskoi doliny). Dushanbe: M.N. «Donish» Publ. 2020. 315 p.

Kadyrbaev K., Kurmankulov Zh. Kultura drevnikh skotovodov i metallurgov Saryarki. Alma-Ata: Gylym Publ. 1992. 247 p.

Kazarnitskii A. Naselenie azovo-kaspiiskikh stepei v epokhu bronzy. St. Petersburg: Nauka Publ. 2012. 264 p.

Karabaspakova K. Zhetysu i Iuzhnyi Kazakhstan v epokhu bronzy. Almaty: Institute of Archeology named after. A. Margulan Publ. 2011. 220 p.

Kachalova N.K. Otnositelnaia khronologiia poltavkinskikh pamiatnikov. Archaeological collection of the State Hermitage Museum. 2001. Is. 35, pp. 32–58.

Kiriushin Iu. Migratsionnye protsessy v Verkhnem Priobe v epokhu eneolita i v bronzovom veke. V: Paleodemography and migration processes in Western Siberia in ancient times and the Middle Ages. Barnaul. 1994. Pp.56–58.

Kiriushin Iu., Solodovnikov K. Komponentnyi sostav andronovskogo (fedorovskogo) naseleniia iuga Zapadnoi Sibiri po rezultatam issledovaniia paleoantropologicheskikh materialov epokhi razvitoi bronzy lesostepnogo Altaia. Archaeology, Ethnography and Anthropology of Eurasia. 2010. No.4(44), pp.122–142. DOI: https://doi.org/10.1016/j.aeae.2011.02.011

Klapchuk M. Stoianka Karaganda-15. Soviet Archaeology. 1970. No.4, pp.153–160. (in Russian)

Kozintsev A. O rannikh migratsiiakh evropeoidov v Sibir i Tsentralnuiu Aziiu (v sviazi s indoevropeiskoi problemoi). Archaeology, Ethnography and Anthropology of Eurasia. 2009. No.4(40), pp.125–136. DOI: https://doi.org/10.1016/j.aeae.2010.02.014

Komarova M. Pogrebeniia Okunevskogo Ulusa. Soviet archeology. 1947. Vol IX, pp.47–60.

Kosarev M. Bronzovyi vek Zapadnoi Sibiri. Moscow: Nauka Publ. 1981. 280 p.

Kuzmina E. Klassifikatsiia i periodizatsiia pamiatnikov andronovskoi kulturnoi obshchnosti. Aktobe: PrintA Publ. 2008. 358 p.

Kuzmina E. Otkuda prishli indoarii? Materialnaia kultura andronovskoi obshchnosti i proiskhozhdenie indoirantsev. Moscow: Eastern Literature Publ. 1994. 464 p.

Kukushkin I. Andronovskie mogilniki Kzylkentskogo ushchelia. In: Issues of archeology of Central and Northern Kazakhstan. Karaganda: KarSU Publ. 1989. Pp.67–75.

Kukushkin I. Doandronovskie pogrebeniia Tsentralnogo Kazakhstana. In: Dialogue of Eurasian Cultures in the Archaeology of Kazakhstan. Astana: Saryarka. 2014. Pp. 401–414.

Kukushkin I. Materialnaia kultura, sotsialnaia organizatsiia i mirovozzrenie naseleniia Tsentralnogo Kazakhstana v epokhu bronzy (po materialam pogrebalnykh kompleksov serediny XIX-IX/VIII vv. do n.e.): Abstract of dissertation of Doctor of Historical Science. Barnaul. 2024. 54 p.

Kukushkin I. O proiskhozhdenii andronovskoi kulturno-istoricheskoi obshchnosti. Bulletin of Karaganda State University. 2010. No.2(58), pp.12–24.

Kukushkin I., Dmitriev E. Itogi rabot na mogilnike bronzovogo veka Besoba. In: Archaeological heritage of Central Kazakhstan: study and preservation. Collection of scientific articles dedicated to the 70th anniversary of the organization of the Central Archaeological Archaeology and Ethnography Institute of the Academy of Sciences of Kazakhstan. Almaty: "Begazy-Tasmola" Publ. 2017. Pp.188–202.

Kukushkin I., Dmitriev E. Rezultaty issledovanii mogilnika Sherubai-1 andronovskoi (fedorovskoi) kultury Tsentralnogo Kazakhstana. Archaeology, Ethnography and Anthropology of Eurasia. 2018. Vol.46, no.4, pp.42–48. DOI: https://doi.org/10.17746/1563-0102.2018.46.4.042-048

Kukushkin I., Kukushkin A., Shashenov D., Elibaev T., Dmitriev E. Arkheologicheskaia karta Nurinskogo raiona Karagandinskoi oblasti. Karagandy: Poligrafist Publ. 2016. 141 p.

Loman V. Rezultaty tekhniko-tekhnologicheskogo analiza keramiki stoianki Grenada (Tsentralnyi Kazakhstan). Samara Scientific Bulletin. 2016. No.3(16), pp.69–72. DOI: https://doi.org/10.17816/snv20163202

Maksimenkov G. Andronovskaia kultura na Enisee. Leningrad: Nauka Publ. 1978. 191 p.

Maliutina T. Stratigraficheskaia pozitsiia materialov fedorovskoi kultury na mnogosloinykh poseleniiakh kazakhstanskikh stepei. In: Antiquities of the East European Steppe. Samara. 1991. Pp.141–162.

Mandelshtam A. Pamiatniki epokhi bronzy v Iuzhnom Tadzhikistane. V: Trudy Tadzhikskoi arkheologicheskoi ekspeditsii. Leningrad: Nauka Publ. 1968. Vol.6. 184 p.

Margulan A. Begazy-dandybaevskaia kultura Tsentralnogo Kazakhstana. Alma-Ata: Nauka Publ. 1979. 360 p.

Margulan A., Akishev K., Kadyrbaev M., Orazbaev A. Drevniaia kultura Tsentralnogo Kazakhstana. Alma-Ata: Nauka Publ. 1966. 436 p.

Masson V. Altyn-Depe. Leningrad: Nauka Publ., 1981. 176 p.

Merts V., Merts I. Pogrebeniia «iamnogo» tipa Vostochnogo i Severo-Vostochnogo Kazakhstana. In: Afanasyevsky collection. Barnaul. 2010. Pp.134–144.

Merts I., Kukushkin I., Dmitriev E. Senkibai-2 – novoe mestonakhozhdenie eluninskoi keramiki v Tsentralnoi Saryarke. In: Preservation and study of the cultural heritage of the Altai Territory. Barnaul: Altai State University Publ. 2021. No.27, pp.230–237.

Molodin V., Epimakhov L., Marchenko Zh. Radiouglerodnaia khronologiia kultur epokhi bronzy Urala i iuga Zapadnoi Sibiri: printsipy i podkhody, dostizheniia i problemy. Bulletin of Novosibirsk State University. Series: History, Philology.: Archaeology and Ethnography. 2014. Vol.13, no.3, pp.136–167.

Molodin V., Mylnikova L., Novikova O., Solovev A., Nagler A., Durakov I., Efremova N., Kobeleva L., Nenakhov D. Etnokulturnye protsessy u naseleniia Tsentralnoi Baraby v epokhu razvitoi bronzy (po materialam issledovaniia mogilnika Tartas-1 v 2009 godu). In: Problems of archeology, ethnography, anthropology of Siberia and adjacent territories. Novosibirsk: IAE SB RAS Publ. 2009. Pp.337–342.

Molodin V., Pilipenko A., Chikisheva T., Zhuravlev A., Pozdniakov D., Trapezov P., Romashchenko A. K voprosu o sviaziakh naseleniia territorii sovremennogo Kazakhstana i Barabinskoi lesostepi v epokhu bronzy (po materialam arkheologii, antropologii i paleogenetiki). In: Margulan Readings – 2011: Proceedings of the International Archaeological Conference. Astana: L.N. Gumilyov Eurasian National University Publ. 2011. Pp.88–92.

Potemkina T. Problema sviazei i smeny kultur naseleniia Zauralia v epokhu bronzy (rannii i srednii etapy). Russian Archaeology. 1995. No.1, pp.14–27.

Sakenov S. Keramicheskoe proizvodstvo v poselenii Shagalaly II. Bulletin of the Kazakh National University. Historical series. 2018. Vol.91, no.4, pp.263–271.

Salugina N. Tekhnologicheskoe issledovanie keramiki Potapovskogo mogilnika. Prilozhenie 2. In: Potapovsky burial mound of Indo-Iranian tribes on the Volga. Samara: Samara University Publ. 1994. Pp.173–185.

Sarianidi V. Tsarskii nekropol na Severnom Gonure. Herald of Ancient History. 2006. No.2(257), pp.155–192.

Smagulov E., Baratov S. Nekropol epokhi bronzy v okrestnostiakh g. Turkestan (Arkheologicheskie raboty v 2000 godu na mogilnike Sherbai). In: Otan tarihi. 2004. No.3-4, pp.75–88.

Solodovnikov K. Naselenie Gornogo i lesostepnogo Altaia epokhi rannei i razvitoi bronzy po dannym paleoantropologii: Abstract of dissertation of Candidate of Historical Science. Barnaul. 2006. 25 p.

Solodovnikov K., Rykun M. Issledovanie kraniologicheskikh materialov epokhi bronzy Tsentralnogo, Severnogo i Vostochnogo Kazakhstana metodami mnogomernoi statistiki. In: Physical anthropology: methods, databases, scientific results. St. Petersburg: Peter the Great Museum of Anthropology and Ethnography (Kunstkamera) of the Russian Academy of Sciences Publ. 2014. Pp.74–88.

Stefanov V., Korochkova O. Urefty I – zauralskii pamiatnik v andronovskom kontekste. Ekaterinburg: USU Publ. 2006. 160 p.

Tkachev A. Tsentralnyi Kazakhstan v epokhu bronzy. Tiumen: TiumGNGU Publ. 2002. Ch.2. 243 p.

Tkacheva N., Tkachev A. Epokha bronzy Verkhnego Priirtyshia. Novosibirsk: Nauka Publ. 2008. 304 p.

Khlopin I. Istoricheskie zakonomernosti slozheniia stepnykh kultur Srednei Azii. In: Interaction of nomadic cultures and ancient civilizations. Alma-Ata: Nauka Publ. 1989. Pp.217–224.

Chernetsov V. Drevniaia istoriia Nizhnego Priobia. In: Materials and research on the archeology of the USSR. Moscow-Leningrad: Publishing house of the USSR Academy of Sciences. 1953. No.35, рp.7–71.

Chernikov S. Vostochnyi Kazakhstan v epokhu bronzy. In: Materials and research on the archeology of the USSR. Moscow-Leningrad: Publishing house of the USSR Academy of Sciences. 1960. No.88. 272 p.

Shilov S., Masliuzhenko D. K probleme proniknoveniia iamnogo naseleniia v lesostepnoe Pritobole. In: Ethnic interactions in the Southern Urals. Chelyabinsk: OOO Rifey Publ. 2004. Pp.141–143.

Shchetenko A. O kolebaniiakh klimata i kserotermicheskom periode v golotsene Srednei Azii. In: Historical experience of economic and cultural development. Barnaul: Altai State University Publ. 2003. Pp.400–406.

Iarovoi E. Iamnaia kultura Dnepro-Pruto-Dunaiskogo mezhdurechia. In: Problems of studying the Yamnaya cultural and historical region. Orenburg: OGPU Publ. 2006. Pp.117–119.