А.И. Шренк мұрағатынан алынған жаңа материалдар: Қарқаралы бекінісінің құрылу тарихына

Ғылыми мақала

Қаралымдар: 71 / PDF жүктеулері: 44

Авторлар

М. Бедельбаева Академик Е.А. Бөкетов атындағы Қарағанды ұлттық зерртеу университеті, Қарағанды, Қазақстан Автор https://orcid.org/0000-0003-3740-9179

DOI:

https://doi.org/10.32523/3080-129X-2025-152-3S1-32-47

Түйін сөздер:

А.И. Шренк, мұрағат, брулен, округтік бұйрық, Қарқаралы, әскери топографтар, жазбаша дереккөздер, саяхатшы

Жүктеп алу PDF файлын жүктеп алу

Аңдатпа

1824 ж. Қарқаралы қазақ даласының аумағында сыртқы округтарды басқару үшін құрылған Ресей империясының алғашқы округтік билеушіліктерінің бірі орналасқан орын ретінде құрылды, бұл 1822 ж. әкімшілік реформаның тікелей салдары болды. Мақалада 1830–1860 жж. басында ғалымдар Қарқаралының әкімшілік орталығы және Омбы облысының сыртқы округінің әскери нығайтылуы ретінде дамуын сипаттаған жазбаша дереккөздер талданады. Жазба дереккөздері қаланы жоспарлау мен салу туралы болжамды түсінік береді. Алғаш рет Қарқаралы жоспарына дереккөздік талдау жүргізілуде, ол Ресей ғылым академиясы мұрағатының Санкт–Петербургтегі филиалында ғалымның, Ресей императорлық ботаникалық бақшасы ботанигінің, Ресей ғылым академиясының геология және геофизика жөніндегі приват–доцентінің жазбаларынан тұратын № 317 жинақ құжаттарында сақталады. Дерпт университетінің минералогиясы, саяхатшы А.И. Шренк (1816–1876). 1840–1843 жж. ол «Қырғыз және Жоңғар» далаларын аралап, Қарқаралы мен оның төңірегінде бірнеше рет болып, гербарияларды жинап, қызықты этнографиялық және тарихи мәліметтерді жазып, ежелгі ескерткіштерді, соның ішінде ежелгі қорғандарды атап өтті. Картографиялық материалдардың ақпараттық әлеуетін пайдалана отырып, олардың кейбіреулері әлі күнге дейін А.И. Шренктің мұрағатындағы карталар мен жоспарлар сияқты зерттеушілердің кең ауқымына қол жетімді емес, автор ғылыми қоғамдастыққа Қарқаралының алғашқы картографиялық бейнесін ұсынады. Мұндай жоспарға алғаш рет дереккөздік зерттеу жүргізілді. Зерттеуде картографиялық және салыстырмалы-тарихи әдістер қолданылады, зерттелетін аумақтың моделін жасау кезінде объектілердің қасиеттеріндегі айырмашылықтарды және уақытша сәйкессіздіктерді анықтау үшін жазбаша көздер пайдаланылады. Мақалада дереккөздің ақпараттық құндылығы ашылады, датасы түсіндіріледі және әскери топограф А.М.Яновскийдің бруленді әзірлеу туралы гипотезалары ұсынылады. Жоспарда Қарқаралы бекінісін салу процесін бейнелейтін символдық белгілер жүйесі пайдаланылған. Бұл үшін маңызды үкіметтік ғимараттар мен әскери, экономикалық және әлеуметтік инфрақұрылымның орналасуын көрсететін арнайы символдар мен сандар пайдаланылады. Бейнені жазбаша дереккөздердің деректерімен салыстыру анықталған объектілерді қосымша зерделеуге мүмкіндік беретін мәнді, бірақ толық емес байланысты анықтайды.

Downloads

Download data is not yet available.

Автор өмірбаяны

М. Бедельбаева, Академик Е.А. Бөкетов атындағы Қарағанды ұлттық зерртеу университеті, Қарағанды, Қазақстан

тарих ғылымдарының кандидаты, археология және этнография музейiнiң меңгерушісі

Әдебиеттер тізімі

Bezvikonnaya E. Administrative-territorial structure of the Kazakh steppe in the first quarter of the 19th century (opening of external districts). Bulletin of Omsk University. 2001. No.3, pp.57–60.

Berlyant A. Cartographic research method. Moscow: Moscow State University Publishing House. 1988. 252 p.

Eyries J.-B. Picturesque journey through Asia. Moscow: N. Stepanov Printing House. 1839. Vol.1. 600 p.

History of Karkaraly in Documents and Materials. Eds. K.S. Aldazhumanov, A.Z. Beisenov. Almaty: no record. 2008. Vol.1. 494 p. 2009. Vol.2. 508 p.

Historical essay on the activities of the Corps of Military Topographers 1822–1872. St. Petersburg. 1872. 787 p.

Kraevsky A. Bulletin of the Imperial Russian Geographical Society. St. Petersburg: Publishing House of E. Weimar. 1851. Part 1. Book 1. 666 p.

Krasovsky M. The Region of the Siberian Kirghiz. Materials for the Geography and Statistics of Russia. St. Petersburg: bibliographical collection. 1868. Vol.1. 427 p.

Ksenzhik G. Cartographic Materials on the History of Kazakhstan in the 18th – Early 20th Centuries: in the Context of the Formation of State Borders. Almaty: N-PRESS Publ. 2020. 376 p.

Lipsky V. Flora of Central Asia. Part 1. Literature on the Flora of Central Asia. St. Petersburg: Tipo-Lithography “Gerolda”. 1902. 245 p.

Makisheva A. History of the Formation of the Bayan-Aul Okrug of the Middle Zhuz. Bulletin of the Peoples Friendship University of Russia. History of Russia Series. 2013. Is.4, pp.40–45.

Margulan A., Orazbaev A., Kadyrbaev M., Akishev K. The Ancient Culture of Central Kazakhstan. Alma-Ata: Nauka Publ. 1966. 434 p.

Popov Yu., Ryazantsev V. The Kornilovs, Karbyshevs, Ryazantsevs, and Other Cossacks of the Karkaralinskaya Village (Historical Chronicle Details). Novosibirsk: ARTA Publ. 2012. 142 p.

Smagin R. Military Topographic Service in Siberia in the 19th–Early 20th Centuries: Dissertation… by a Candidate of Historical Sciences. Novosibirsk. 2015. 366 p.

Schrenk A. Bericht über eine, im Jahre 1840, in die östliche Dsungarische Kirgisensteppe unternommene Reis: Aus dem Russischen Manuscripte übersetzt von C.A. Meyer. St. Petersburg: During the Imperial Academy of Sciences. 1842. 69 p.

Schrenk A. Journey of Doctor of Philosophy A. Schrenk in 1842 to the Eastern Dzungarian Kirghiz Steppe. History of Kazakhstan in Western Sources of the 12thV.–20th Centuries. T. V. German Researchers in Kazakhstan. Part 1. Edited by I. Erofeev. Almaty: Sanat. Publ. 2006. Рp.137–174.