Суэц каналының геосаяси тарихы және әскери – стратегиялық маңызы (ХІХғ. екінші жартысы – ХХ ғ. бірінші жартысы)
Ғылыми мақала
Қаралымдар: 10Кілт сөздер:
Египет, Суэц каналы, геотарих, геостратегия, мүдде, отарлық саясат, дипломатия, Ұлыбритания; ұлттандыруАңдатпа
ХІХ ғасырдың өзінде басталған жаһандану үрдістерінің дамуы тиімді де қысқа көлік жолдарының өзектілігін тудырды. Аймақтар мен континенттерді байланыстыру мақсатында жасанды каналдар құрылысы арқылы теңіз жолдарын қысқарту идеялары ерекше қызығушылыққа ие болды. Суэц каналы – аймақтық, ұлттық және халықаралық деңгейдегі экономикалық және саяси мүдделер тоғысқан, геостратегиялық жағынан маңызы ерекше су арнасы болып табылады. Бұл маңызды су жолын тек сауда артериясы ғана емес, Батыс пен Шығыс арасын жалғастырушы символ деп айқындай аламыз. Мақалада геотарих парадигмасы негізінде ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың бірінші жартысына дейінгі аралықтағы Суэц каналының әскери-стратегиялық маңызын тудырған геосаяси факторлар мен тарихи үдерістер қарастырылады. Суэц каналының халықаралық құқықтық режимінің қалыптасуының алғышарты болған тарихи оқиғаларға архив құжаттары негізінде талдау жүргізіледі. Суэц каналы жобасының пайда болу себептері, олардың жүзеге асырылу барысы, халықаралық мойындалған толыққанды техникалық жобаға айналуы қарастырылады. Зерттеуде Суэц каналы ұлттық мемлекеттер тарапынан емес, халықаралық «Суэц каналының компаниясы» түріндегі интернационалдық корпорация тарапынан жүзеге асырылған алғашқы трансұлттық жоба ретінде зерделенеді. Аталмыш тәсіл негізінде Суэц каналының стратегиялық маңызын қарастыру, трансұлттық корпорациялардың ықпалы жоғары заманауи экономикалық үрдістерді талдауға мүмкіндік береді. Бірінші дүниежүзілік соғыс барысындағы стратегиялық маңызы және канал бейтараптығының сақталу мәселелері, Осман империясының каналды басып алуға деген ұмтылысы қарастырылады және Екінші дүниежүзілік соғыс кезіндегі Италия мен Германияның Суэц каналына қатысты мүдделері айқындалады. ХХ ғасырдың 40-50 жылдарындағы Ұлыбританияның Суэц каналы аумағында өз ұстанымдарын сақтап қалуға бағытталған әрекеттеріне талдау жасалынады. ХІХ ғасырда Ұлыбританияның императорлық коммуникацияларының негізгі көзіне айналған Суэц каналы – дүниежүзілік соғыстар кезінде өз міндетін толыққанды атқарды деген тұжырымдар жасаймыз. Қиындықтар мен әуе шабуылдарына қарамастан кемелерді бір теңізден екінші теңізге өткізудің қауіпсіздігін қамтамасыз ете алды. Суэц каналы аймағы қорғаныс және одақтас елдердің әскерлері дайындалған маңызды әскери алаң болды. Каналдың құрылысы Египеттің еуропалық бағыттағы модернизациясының негізгі қозғаушы күші болды. Суэц каналының бастапқыда орасан зор модернизациялық әлеуеті болды, ол Египеттегі әскери, білім беру, мәдени және экономикалық реформалар кезінде толығымен іске асырылды. Канал құрылысы жаһандық сауда-экономикалық қатынастардың дамуында маңызды рөл атқарды және геосаяси трансформациялардың маңызды тетігіне айналды. Ірі көлік жобасының құрылысы нәтижесінде әлемдік державалар арасында ықпал ету салаларын қайта бөлу үрдісі де орын алғанын ескерту маңызды. Канал құрылысы аяқталғаннан кейін Египеттің өзі әлемдік саясат жүйесіндегі маңызды геостратегиялық мәнге ие елге айналды.
Әдебиеттер тізімі
Bonin H. History of the Suez Canal Company: 1858 – 1960 between controversy and utility. Geneve: Droz. 2010. 573 р. (in English)
Bonin H. Suez: Du canal a la finance (1858-1987). Paris: Economica. 1987. 296 р. (in French).
Bilici F. Le canal de Suez et l’Empire ottoman. Paris: CNRS Éditions. 2019. 313 р. (in French).
Braudel F. The Mediterranean and the Mediterranean world in the age of Philip II. University of California Press. 1995. 719 р. (in English)
Curli B. Italy and the Suez Canal: Historical and Historiographical Passages from a Euro-Mediterranean Perspective. In: Italy and the Suez Canal, from the Mid-nineteenth Century to the Cold War. Curli, B. (eds). Palgrave Macmillan, Cham. 2022. 448 р. (in English).
Chorev S. The Suez Canal: Forthcoming Strategic and Geopolitical Challenges. In: The Suez Canal: Past Lessons and Future Challenges. Ed. by C. Lutmar, Z. Rubinovitz. Cham: Palgrave Macmillan. 2023. Рр.29-52. (in English)
Сınar M. Geopolitics of the Suez Canal from Past to Present. Ankara: Iksad Publications. 2022. (in Turkish)
D'Agostino Orsini Di Camerota Paolo. L'Italia nella politica africana. Bologna Licinio Cappelli. in-8, 1926. (in Italian)
Farnie D.A. East and West of Suez: The Suez Canal in History, 1854-1956. Oxford: Oxford University Press. 1969. 860 р. (in English)
Fattah S. The New Suez Canal - A Step into the Future” Cairo: ar ahb al yawma. 2015. (in Arabic)
Hafnawi M. The Suez Canal and Contemporary Problems. Cairo: Dar al Maarif. 1956. (in Arabic)
Halberg C. The Suez Canal: its history and diplomatic importance. London: Octagon Books. 1974. 434 р. (in English)
Huber V. Connecting colonial seas: the ‘international colonisation’ of Port Said and the Suez Canal during and after the First World War. European Review of History: Revue Européenne d’histoire. 2012. Vol.19(1), рр.141-161. https://doi.org/10.1080/13507486.2012.643612 (in English)
Marlowe J. Anglo-Egyptian Relations 1800–1953. London: Cresset Press. 1954. 440 р. (in English)
Mahan A. The Influence of Sea Power upon History, 1660-1783. Cambridge University Press. 2010. 640 р. (in English)
Nye J. Soft power: the means to success in world politics. New York: Public Affairs. 2004. (in English)
Piquet C. Histoire du canal de Suez. Paris: Perrin. 2009. 384 р. (in French)
Piquet C. The Suez Company’s Concession in Egypt, 1854-1956: Modern Infrastructure and Local Economic Development. Enterprise and Society. 2004. Vol.5(1), рр.107-127. https://doi.org/10.1093/es/khh005 (in English)
Schonfield H. The Suez Canal in peace and war 1869-1969. FL.: University of Miami Press. 1969. 214 р. (in English)
Wilson T.A. The Suez Canal: its past, present, and future. Oxford: Oxford University Press. 1939. 224 р. (in English)
Alipbekova G., Turekulova Zh. ХІХ-ХХ ғ. soңy –KhKh ғ. bіrіnshі zhartysyndaғy «Mұsylman bauyrlar» қozғalysy құryluynyң tarikhi alғysharttary zhәne negіzgі ideialary. Herald of Abai Kazakh National Pedagogical University. Series: Historical and Socio-Political Sciences. 2024. Vol.1(80), рр.134-143. https://doi.org/10.51889/2959-6017.2024.80.1.013 (in Kazakh)
Nersesov G. Diplomaticheskaia istoriia egipetskogo krizisa, 1881-1882 gg.: V svete russkikh arkhivnykh materialov. Moscow: Nauka, 1979. 320 p. (in Russian)
Haushofer K., Ratzel F. Teoriia «zhiznennogo prostranstva». Moscow: Algoritm, 2019. 240 p. (in Russian)
Жарияланды
Журналдың саны
Бөлім
Лицензия
Авторлық құқық (c) 2025 К. Байтуреева, Ж. Турекулова, В. Султанова
Бұл жұмыс Creative Commons Attribution-NonCommercial-NoDerivatives 4.0 Дүние жүзінде.
