Ислам және Арал маңы оғыздары (Жанкент қалашығының материалдары бойынша): Ғылыми мақала

Б. Шораев; Р. Дарменов

doi:10.32523/3080-129X-2025-152-3S1-68-83

Авторлар

Б. Шораев Қорқыт Ата атындағы Қызылорда университеті, Қызылорда, Қазақстан Автор https://orcid.org/0000-0001-8926-9265
Р. Дарменов Қазақстан Республикасының Ұлттық музейі, Астана, Қазақстан Автор https://orcid.org/0000-0002-5226-1291

DOI:

https://doi.org/10.32523/3080-129X-2025-152-3S1-68-83

Түйін сөздер:

Оғыз қағанаты, исламдандыру, Орталық Азия, Түрікмендер, Жанкент, Саманидтер, араб экспансиясы

Аңдатпа

Мақалада 7 ғасырдың ортасынан 10 ғасырдың ортасына дейінгі тарихи кезеңнің өзекті мәселелерін қамтиды. Ғылыми еңбекте бүкіл Орталық Азиядағы және қазіргі Қазақстан аумағындағы түркі тайпаларының исламдану үрдісінде шешуші рөл атқарған Оғыз мемлекеті қызмет еткен кезеңге қысқаша тарихи шолу жасалады. Жұмыстың мақсаты дереккөздерді мысалға ала отырып, әртүрлі мәдени және діни дәстүрлері бар көшпелі және жартылай көшпелі халықтың этникалық әртүрлі топтарының күрделі саяси құрылымға сәтті бірігу процестерін көрсету болды. Зерттеудің аумақтық ауқымы ежелгі Сырдарияның құнарлы жағасын қоныстандырып, мекендеген, тек көшпелі өмір салтынан анағұрлым отырықшы, егіншілік және сауда қызметіне көшкен осы тайпалардың едәуір бөлігін қамтыды. Жұмыстың талқылау бөлімінде біздің заманымыздың 750 жылы араб әскерлері Қытай әскерлерін талқандап, көптеген стратегиялық маңызды қалаларды басып алып, Оңтүстік Қазақстан аумағында күшті ислам билігі орнаған кезде түбегейлі өзгерген аймақтың геосаяси көрінісі сипатталады. Еңбекте бұл тарихи оқиғаның өлкенің діни және мәдени дамуындағы үлкен бетбұрыс кезеңі болғаны, өйткені ұлан-ғайыр аумақтар ислам дінінің тікелей ықпалына түскені көрсетілген. Талқылау бөлімінде Оңтүстік Қазақстан мен Жетісудың ірі қала орталықтарының жекелеген этноконфессиялық қауымдастықтың қалыптасуына ықпал еткен кең ислам қауымдастығының бірігуіне қатысты мәселелер көтеріледі. Негізінен исламды қабылдаған түркі халықтарынан құралған бұл топтар өздерінің түркі этникалық және мәдени ерекшеліктерін сақтап қалған ислам дінін қабылдағандар ретіндегі ерекше мәртебесін білдіретін «түрікмендер» деп аталды, яғни сөзбе-сөз «түрік тәрізді» дегенді білдіреді. Сондай-ақ авторлар өз пікірталастарында исламды бірден жаппай қабылдауды емес, бірте-бірте діни өзгерістерді көрсететін тарихи процестерді атап көрсетеді. Авторлар шығыста орналасқан жерлерді «соғыс және имансыздық елдері» деп сипаттайтын дереккөздерді талдап, діни шекаралардың анық еместігін және исламданған және исламданбаған халықтар арасындағы қақтығыстарды атап өтті. Қорытынды бөлімде авторлар оғыз халқының едәуір бөлігінің ислам дінін қабылдауының елеулі саяси салдары болды деген пікірін білдіреді. Олардың 10 ғасырда Саманилер мемлекетінің бірте-бірте ыдырауы кезінде Трансоксанияны (Мауараннахр) бақылау үшін ұзаққа созылған соғыстарға белсенді қатысуы айтарлықтай демографиялық өзгерістерге және дәстүрлі қоныстанған аймақтардан жаппай кетуге әкелді. Авторлар зерттеу нәтижелерін қорытындылай келе, кейінгі кезеңдерде тарихи деректерде Жанкент туралы айтылғанына қарамастан, археологиялық зерттеу деректері негізгі қала қонысының 10 ғасырдың аяғында іс жүзінде өмір сүруін тоқтатып, Орталық Азиядағы қала құрылысы тарихындағы маңызды тараудың аяқталуын білдіреді деген қорытындыға келді.

Downloads

Download data is not yet available.

Автор өмірбаяндары

Б. Шораев, Қорқыт Ата атындағы Қызылорда университеті, Қызылорда, Қазақстан

PhD, «Археология және этнография» ғылыми орталығының ғылыми қызметкері
Р. Дарменов, Қазақстан Республикасының Ұлттық музейі, Астана, Қазақстан

жетекші ғылыми қызметкері

Әдебиеттер тізімі

Agadzhanov S. Essays on the history of the Oguzes and Turkmens of Central Asia of the 13th-14th centuries. Ashgabat: Ilym Publishers. 1969. 296 p.

Agadzhanov S. Seljukids and Turkmenistan in the 16th-12th centuries. Ashgabat: Ilym Publishers. 1973. 166 p.

Amirgalina G., Bilalov S. Glazed Ceramics of the Early Medieval Settlement of Dzhankent. Eurasian Steppe Civilization: Human and Historical–Cultural Environment. Materials of the International Congress of Eurasian Steppe Archaeology (Turkestan, October 11–14, 2022). A.H. Margulan Institute of Archaeology. Almaty–Turkestan. 2022. No.3. Рp.142–156.

Arzhantseva I, Zilivinskaya E, Karamanova M, Ruzanova, Utkelbaev K, Sydykova Zh, Bilalov S. Summary report on archaeological work at the Dzhankent settlement in 2005–2007, 2009. Kyzylorda: Kompas Kyzylorda. 2010. 162 p.

Al-Istakhri. Excerpts from Kitāb al-Masālik wa-al-Mamālik. Materials on the History of Turkmen and Turkmenia. Moscow–Leningrad: Publishing House of the Academy of Sciences of the USSR. 1939. No.1. Рp.167–181.

al-Ya‘qubi. Excerpts from Kitab al-Buldan. Materials on the History of Turkmen and Turkmenia. Moscow–Leningrad: Publishing House of the Academy of Sciences of the USSR. 1939. No.1. Рp.151–157.

Baipakov K. In the Footsteps of Ancient Cities of Kazakhstan: (Otrar Oasis). Alma-Ata: Science Publishing House of the Kazakh SSR. 1990. 208 p.

Baipakov K., Ternovaya G. Religions and Cults of Medieval Kazakhstan (Based on Materials from the Kuyruktobe Site). Almaty: Baur Publ. 2005. 235 p.

Barthold V. Turkestan in the Era of the Mongol Invasion. Collected Works. Moscow. 1963. Vol.1. 762 p.

Barthold V. Works on Historical Geography. Collected Works. Moscow: Nauka Publ. 1965. Vol.3. 710 p.

Barthold V. Twelve Lectures on the History of Turkic Peoples of Central Asia. Collected Works. Moscow: Nauka Publ. 1968. Vol.5. 192 p.

Bogryanarodny K. On the Administration of Empires. Moscow: Nauka Publ. 1991. 496 p.

Darmenov R., Tazhekeev A. Ritual Hearths at the Jankent Site. Peoples and Religions of Eurasia. 2018. No. (417), pp.109-122.

Ebulfazl Muhammed bin Hüseyin al-Beyhaki. Istoriya Masuda (1030–1041). Translated by A. K. Arendsa. Text reproduced from the edition: Ebulfazl Muhammed bin Hüseyin al-Beyhaki. Tashkent: Publishing House of the Academy of Sciences of the Uzbek SSR. 1962. 748 p.

Eastern Turkestan in Antiquity and the Early Middle Ages: Economy and Material Culture. Moscow. 1995. 526 p.

Excerpts from Hudūd al-Ālam. Materials on the History of Turkmen and Turkmenia. Moscow–Leningrad: Publishing House of the Academy of Sciences of the USSR. 1939. Vol.1. 602 p.

Garustovich G., Ivanov V. The Oghuz and Pechenegs in the Eurasian Steppes. Ufa: publishing house «Gilem». 2001. 212 p.

Ibn Fadlan. Materials on the History of Turkmen and Turkmenia. Moscow–Leningrad: Publishing House of the Academy of Sciences of the USSR. 1939. Vol.1. Рp.155–164.

Ibn Hawqal. Excerpts from Kitāb al-Masālik wa-al-Mamālik. Materials on the History of Turkmen and Turkmenia. Moscow–Leningrad: Publishing House of the Academy of Sciences of the USSR. 1939. Vol.1. Рp.181–184.

Ibn Khordadbeh. Excerpts from Kitāb al-Masālik wa-al-Mamālik. Materials on the History of Turkmen and Turkmenia. Moscow–Leningrad: Publishing House of the Academy of Sciences of the USSR. 1939. Vol.1. Рр.151-195.

Ilyasova S., Ilyasov C., Imamverdiyev R., Ishakova E. There Is No Good in Wealth…».: Glazed Ceramics of the Tashkent Oasis IX–XII centuries. Moscow: Marjani Fund. 2016. 596 р.

Kovalevsky A. The Book of Ahmed ibn Fadlan and His Journey on the Volga. Kharkov: Publishing House of Kharkov State University named after A.M. Gorky. 1956. 345 р.

Kononov A. Genealogy of Turkmens. Writings of Abu-l-Ghazi, Khan of Khiva. Moscow–Leningrad. 1958. 284 р.

Mahmud Kashgari. Excerpts from Diwan Lughat al-Turk: Compendium of the Turkish Language. Materials on the History of Turkmen and Turkmenia. Moscow–Leningrad: Publishing House of the Academy of Sciences of the USSR. 1939. Vol.1. 292 p.

Materials on the History of Turkmen and Turkmenia, VII–XV centuries. Arabic and Persian Sources. Moscow–Leningrad. 1939. Vol.1. 612 p.

Nastich V. Belt Fitting from Otrar. Antiquities of Kazakhstan. Alma-Ata: Nauka Publ. 1975. Рр.97–105.

Smagulov A. Arab Conquest in Southern Kazakhstan: Data from Written and Archaeological Sources. Mobilized Archaeology. To the 80th Anniversary of Kemal Akishevich. (1924–2003). L. Gumilyov Eurasian National University Publishing House. 2004. Pp.83-98.

Smagulov A. The Sacred Significance of Ceramic Altar Attributes in Syr Darya Dwellings. Peoples and Religions of Eurasia. 2019. No.2(19), рр.61-74.

Tolstov S. Cities of the Oghuz. Historical Ethnographic Studies. Soviet Ethnography. 1947. No.3, pp.55-102

Zaporozhets V. Seljuks. Moscow: Military Publishing House. 2011. 295 p.

Zilivinskaya E., Bilyalov S, Sydykova Zh. Excavations of the residential quarter on the settlement of Jankent. Questions of history and archeology of medieval nomads in the Golden Horde. Astrakhan. 2011. Рр.27-39. DOI: https://doi.org/10.1016/j.aeae.2011.08.010

Zilivinskaya E. Residential complex hearths at the Dzhankent settlement. Izvestiia Natsional'noi akademii nauk Respubliki Kazakhstan. News of the National Academy of Sciences of the Republic of Kazakhstan. Series of social and human sciences. 2013. No.3, pp.100–107.