Қазақ халқының зергерлік өнерінің генезисі: тарихы, дамуы және мәдени ықпалы

Ғылыми мақала

Қаралымдар: 104 / PDF жүктеулері: 89

Авторлар

Г. Билялова Ә.Х. Марғұлан атындағы Археология институтының филиалы, Астана қ., Қазақстан Автор https://orcid.org/0000-0003-1696-6144
А. Айтбаева Ә.Х. Марғұлан атындағы Археология институты, Алматы қ., Қазақстан Автор https://orcid.org/0000-0003-1991-7508

DOI:

https://doi.org/10.32523/3080-129X-2025-152-3S1-10-31

Түйін сөздер:

зергерлік өнері, сақтардың аң стилі, полихромды стилі, ислам мәдениеті, өсімдік мотиві, формалардың дамуы

Жүктеп алу PDF файлын жүктеп алу

Аңдатпа

Бұл мақала қазақ зергерлік өнерінің алғашқы қалыптасу кезеңдерінен бастап бүгінгі күнге дейінгі эволюциясын зерттеуге арналған. Зергерлік дәстүрдің қалыптасуы мен дамуына әсер еткен негізгі факторлар, оның тарихи үдерістермен байланысы, сондай-ақ түрлі мәдени және діни ықпалдар талданады. Ерекше назар сақ дәуірінің «аң нақышындағы» өнері мен ғұн-сармат кезеңінің полихромды стилінің көркемдік практикаға ықпалына, және де қазақ зергерлік өнеріне тән геометриялық, өсімдік тектес және зооморфты өрнектердің өзара байланысына аударылады. Ислам мәдениетінің жаңа көркем бағыттардың қалыптасуы мен бейнелік жүйенің трансформациясына әсері зерттеледі. Зерттеудің әдістемелік негізін археологиялық және этнографиялық деректер, музейлік қорлар материалдары құрайды (ҚР Ұлттық музейі, ҚР Орталық мемлекеттік музейі, Ш. Уәлиханов атындағы «Алтын Емел» мемориалдық музейі, «Есік» мемлекеттік тарихи-мәдени музей-қорығы және т.б.). Археологиялық дереккөздер ретінде Есік, Қатартөбе-1, Көктұма (Алматы облысы) қорғандарынан табылған алтын бұйымдар мен әшекейлер қарастырылады. Этнографиялық талдау халықтық сәндік-қолданбалы өнердің ерекшеліктерін, зергерлік бұйымдарды дайындау технологиясын және олардың символикалық мағынасын анықтауға мүмкіндік берді. Қазақ мәдениетіндегі зергерлік бұйымдар тек сәндік элемент қана емес, бір мезгілде әлеуметтік, рухани және діни мазмұнды білдіретін маңызды нышан ретінде көрініс табады. Әшекейлердегі ою-өрнектер мен жануар бейнелері халықтың табиғатқа, өмірге және қоғамға деген көзқарасын бейнелейді. Философиялық тереңдігі мен эстетикалық көркемдігін сақтай отырып, қазақ зергерлік өнері өз көркемдік дәстүрлерін бүгінгі күнге дейін жеткізіп, халықтың мәдени мұрасының маңызды құрамдас бөлігі болып табылады.

Қазақстан аумағында алтын мен күміс сияқты бағалы металдар ежелден белгілі болды, және археологиялық табыстар жергілікті тайпалардың оларды қола дәуірінен бастап пайдалана бастағанын дәлелдейді. Осы кезеңде металлургия айтарлықтай дамыды, бұл ежелгі халықтарға тек утилитарлық емес, қоса алғанда сәндік бұйымдар мен ритуалдық заттар жасауға мүмкіндік берді. Бұл заттар сол дәуірдің жоғары көркемдік және технологиялық әлеуетін көрсетті. Бағалы металдарды пайдаланудың ең маңызды аспектілерінің бірі – сәндік бұйымдар жасау болды. Бұл заттар тек сәндік қызмет атқарған жоқ, осыған қоса әлеуметтік мәртебе, күш, байлық және руханилықтың символы ретінде қызмет етті. Мысалы, алтын мен күміс әшекейлер, оның ішінде сырғалар, білезіктер, сақиналар және диадемалар Қазақстанның әртүрлі археологиялық ескерткіштерінен табылған. Олар жиі ритуалдық контекстерде, әсіресе жерлеу рәсімдерінде қолданылды, мұнда бағалы металдар марқұм адамдарды қорғаудың құралы және олардың басқа әлемге өтетінінің символы ретінде қызмет атқарған. Бағалы металдарды осындай бұйымдарда пайдалану тек сол кезеңнің эстетикалық талғамдары мен технологиялық жетістіктерін ғана емес, бұдан бөлек өнер мен рухани құндылықтар арасындағы тығыз байланысты көрсетеді, бұл құндылықтар ежелгі қазақ халықтарының дүниетанымын анықтады. Бұл мәдени тәжірибелер мен символизм, кейінгі тарихи кезеңдерде дамуын жалғастырып, мыңдаған жылдар бойы маңыздылығын сақтаған ерекше зергерлік дәстүрдің қалыптасуына негіз болды.

Downloads

Download data is not yet available.

Автор өмірбаяндары

Г. Билялова, Ә.Х. Марғұлан атындағы Археология институтының филиалы, Астана қ., Қазақстан

PhD, жетекші ғылыми қызметкері
А. Айтбаева, Ә.Х. Марғұлан атындағы Археология институты, Алматы қ., Қазақстан

PhD, аға ғылыми қызметкері

Әдебиеттер тізімі

Arğynbaev Kh. Qazaq halqynyñ qolönerı. Almaty: Oner Publ. 1987. 128 p.

Akishev A. Iskusstvo i mifologija sakov. Alma-Ata: Nauka Publ. 1984. 176 p.

Bernshtam A. Zolotaia diadema iz shamanskogo pogrebeniia na r. Karagalin'ke. In: Brief Communications of the Institute for the History of Material Culture. 1940. Iss.5, pp.23–31.

Bilyalova G. Kul'turnye svjazi naselenija Zolotoj Ordy stepnogo Kazahstana na primere brasletov s izobrazheniem l'vinyh lichin. Journal of History. 2020. Vol.97(2), pp.227–232. https://doi.org/10.26577/jh.2020.v97.i2.24 DOI: https://doi.org/10.26577/JH.2020.v97.i2.24

Vostrov V. Nekotorye izdeliia kazakhskikh masterov-zergerov. In: Proceedings of the Institute of History, Archaeology and Ethnography of the Academy of Sciences of the Kazakh SSR. Alma-Ata. 1959. Vol.6, pp.127–143.

Georgi I. Opisanie vseh obitajushhih v Rossijskom gosudarstve narodov, ih zhitejskih obrjadov, obyknovenij, odezhd, uprazhnenij, zabav, veroispovedenij i drugih dostopamjatnoste. I. Georgi. St. Petersburg: Imperial Academy of Sciences Publ. 1799. Part II. 132 p.

Gorjachev A., Saraev V., Egorova T., Chernov M. Novye materialy drevnego arheologicheskogo kompleksa Kargalinskogo istoriko-geograficheskogo mikrorajona. Kazakstan arheologiyasy (Kazakhstan archeology). 2021. No.12(2(12), pp. 87–119. https://doi.org/10.52967/akz2021.2.12.87.119 DOI: https://doi.org/10.52967/akz2021.2.12.87.119

Griaznov M. Drevnee iskusstvo Altaia. Leningrad: “State Hermitage” Publ. 1958. 96 p.

Dzhanibekov U. Kul’tura kazakhskogo remesla. Alma-Ata: “Oner” Publ. 1982. 144 p.

Zakharova I., Khodzhaeva R. Kazakhskaia natsional’naia odezhda. Alma-Ata: “Nauka” Publ. 1964. 177 p.

Zaseckaja I. Kul'tura kochevnikov juzhnorusskih stepej v gunnskuju jepohu (konec IV-V vv.). St. Petersburg. 1994. 221 p.

Ibraev B. Kosmologicheskie predstavleniia nashikh predkov. In: Decorative Art of the USSR. 1980. No.3, pp. 40–42.

Masanov E. Kuznechnoe i iuvelirnoe remeslo v kazakhskom aule (vtoraia polovina XIX – nachalo XX v.). In: Proceedings of the Institute of History, Archaeology and Ethnography of the Academy of Sciences of the Kazakh SSR. Alma-Ata. 1961. Vol.12, pp.156–170.

Margulan A. Kazakhskoe narodnoe prikladnoe iskusstvo. Almaty: Oner Publ. 1994. Vol.3. 248 p.

Orazbaeva N. Narodnoe dekorativno-prikladnoe iskusstvo kazakhov. Leningrad: Avrora Publ. 1970. 210 p.

Ongaruly A., Pjon J., Nam S., Kairmagambetov A., Kim J., Nuskabaj A., Kyzyrhanov M. Katartobe. Nekropol' sakskoj jelity Zhetysu. Nur-Sultan–Tjedzhon. 2020. 464 p.

Rempel’ L. Khudozhestvennaia kultura Srednei Azii IX – nachala XIII vv. i problema «musulmanskogo iskusstva». In: Artistic Culture of Central Asia in the 9th–13th Centuries. Tashkent: Gafur Guliam Publ. 1983. Рp.4-13.

Rudkovskij I. Andronovskaja ornamentika v kontekste sistemoobrazujushhih invariantov. Almaty. 2013. 192 p.

Samashev Z., Dzhumabekova G., Bazarbaeva G., Ongar A. Drevnee zoloto Kazahstana. Almaty. 2007. 160 p.

Seidimbek A. Qazaq alemi. Almaty: Sanat Publ. 1997. 464 p.

Toqtabaeva Ş. Qazaq zergerlık äşekeilerı. Almaty: Оner Publ. 2011. 154 p.

Toqtabaeva Sh. Serebrjanyj put' kazahskih masterov. Almaty: Dajk-Press Publ. 2005. 474 p.

Usmanova Je. Kostjum zhenshhiny jepohi bronzy. Opyt rekonstrukcij. Lisakovsk-Karaganda. 2010. 176 p.

Ömırbekova M. Saq (skif) tarihy men mädenietı. Almaty: Ziat-Pres Publ. 2004. 112 p.

Khasenova B. Zhenskie ukrashenija gunno-sarmatskogo vremeni Kazahstana. In: Kazakstan arheologiyasy (Kazakhstan archeology). 2023. No.4(22), pp.86–100. https://doi.org/10.52967/akz2023.4.22.86.100. DOI: https://doi.org/10.52967/akz2023.4.22.86.100