Қазақстан аумағындағы үй салу дәстүрлері:тұрғын жайлардың эволюциясына археологиялық көзқарас

Ғылыми мақала

Қаралымдар: 105 / PDF жүктеулері: 94

Авторлар

А. Ганиева А.Х. Марғұлан атындағы Археология институты, Астана, Қазақстан Автор https://orcid.org/0000-0002-2844-6819

DOI:

https://doi.org/10.32523/3080-129X-2025-152-3S1-48-67

Түйін сөздер:

тұрғын үй, археология, Қазақстан, қола дәуірі, құрылыс дәстүрлері, сәулет, тұрақты құрылыстар, қыстау

Жүктеп алу PDF файлын жүктеп алу

Аңдатпа

Мақалада Қазақстан аумағындағы тұрғын үй формаларының дамуын археологиялық деректер негізінде жан-жақты зерттеу қарастырылады. Зерттеу энеолит дәуірінен бастап кейінгі ортағасырларға дейінгі кезеңді қамтиды. Негізгі назар әртүрлі табиғи-географиялық аймақтарда – дала, тау етегі, таулы және биік таулы өңірлерде үй салу дәстүрлерінің ерекшеліктеріне, құрылымдық, технологиялық және функционалдық сипаттамаларына аударылған. Мақалада қола дәуіріндегі жер үсті және жартылай жертөле түріндегі қаңқалы-бөренелі құрылыстардан бастап, кейінгі қола және ерте темір дәуірлеріндегі бөренелі және тас үйлердің қалыптасуы мен дамуы талданады. Айрықша назар келесі аймақтық археологиялық кешендерге аударылған: Асы-I, Түрген-II, Тасбас, Қалақай, Талапты, сондай-ақ Орталық Қазақстандағы Беғазы, Атасу, Бұғылы-I және басқа да ескерткіштер. Бұл ескерткіштерде стратиграфиялық және сәулеттік материалдар молынан табылған. Олардың негізінде құрылыс технологиялары, ішкі жоспарлау, шаруашылық кеңістікті ұйымдастыру, жылыту мен сақтау жүйелері, сондай-ақ қоныстану орнының таңдалу дәстүрлері талданады. Кейінгі қола дәуірінің өзінде тұрғын үйлерді аймақтарға бөлу қағидаттары, шатыр формаларының тұрақтылығы, ошақ пен сыпа типологиясы қалыптасқаны анықталған. Бұл белгілер кейінгі қазақ этнографиялық архитектурасынан да байқалады. Сонымен қатар, көне құрылыстар мен жаңа заман қазақтарының дәстүрлі тұрғын үйлері арасындағы архитектуралық формалар мен қағидаттардың сабақтастығы мәселесі қарастырылады. Бұған қыстау типтері, шаруашылық құрылыстары мен жоспарлау шешімдері жатады. Қоныстанатын жерді таңдау, кіреберіс бағыты, жылу сақтау мен жарықтандыру тәсілдері, құрылыс материалдарының түрлері (ағаш, саз, тас, сабан, қамыс) климатқа, жер бедеріне және халықтың шаруашылық ерекшеліктеріне (егіншілік, мал шаруашылығы, қолөнер) тығыз байланысты. Археологиялық және этнографиялық параллельдер климат, табиғи ресурстар және шаруашылық бейімделу арқылы қалыптасқан құрылыс дәстүрлерінің тұрақтылығын көрсетеді. Мақала материалдары Қазақстандағы көне халықтардың күнделікті өмірін, шаруашылық үлгілерін және қоғамның әлеуметтік құрылымын қалпына келтіру үшін маңызды. Зерттеу Еуразия далаларындағы сәулет мұрасының мәдени сабақтастығы мен жергілікті ерекшеліктерін зерттеуге өз үлесін қосады.

Downloads

Download data is not yet available.

Автор өмірбаяны

А. Ганиева, А.Х. Марғұлан атындағы Археология институты, Астана, Қазақстан

тарих ғылымдарының кандидаты, жетекші ғылыми қызметкері

Әдебиеттер тізімі

Akishev K. Ancient and medieval states on the territory of Kazakhstan (Research essays). Almaty. 2013. 192 p.

Akishev K., Baipakov K., Erzakhovich L. Dwelling of late medieval Otrar (16th–18th centuries). In E. Nerazik & A. Zhilina (Eds.), Dwellings of the peoples of Central Asia and Kazakhstan. N. Mikluho-Maklaja Institute of Ethnography. Moscow: «Nauka» Publ. 1982. Pp.121-136.

Astafiev A., Bogdanov E. An ancient city on the eastern coast of the Caspian Sea. Stratum plus. 2019. No.4, pp. 17–38.

Baipakov K., Erzakhovich L. In the footsteps of ancient cultures of Kazakhstan. Alma-Ata: Nauka. 1970. Pp.22–41.

Baipakov K. Medieval urban culture of Southern Kazakhstan and Semirechye (6th–early 13th centuries). Alma-Ata: Nauka. 1986. 256 p.

Baipakov K. Cities in the system of ancient and medieval states of Kazakhstan. In Archaeology and history of Central Asia. In honor of the 70th anniversary of academician Yu. Buryakov. Samarkand. 2004. Pp.32–35.

Beisenov A., Varfolomeev V., Kasenalin, A. Monuments of the Begazy-Dandybai culture of Central Kazakhstan. Almaty: Institute of Archaeology named after A. Kh. Margulan. 2014. 192 p.

Beisenov A. Dwelling of the Saka period. Bulletin of Tomsk State University. History, 2017. No.45, рp.72–82. DOI: https://doi.org/10.17223/19988613/45/12

Beisenov A., Shulga P., Loman V. Settlements of the Saka period. Almaty: NICIA «Begazy-Tasmola». 2017. 208 p.

Beisenov A., Duysenbai D., Akhiyarov I., Zhumanazarov N., Svyatko S. Study of a settlement and burial mounds of the Early Iron Age in Central Kazakhstan. In M. Demin, T. Shcheglova, & N. Gribanova (Eds.), Field research in the Upper Ob region, Irtysh area, and Altai: Archaeology, ethnography, oral history, museology. Proceedings of the 14th international conference. Barnaul: AltSPU. 2019. Pp.4–17.

Beisenov A., Duysenbai D., Akhiyarov I., Zhumanazarov N. New studies of Saka-period settlements in Central Kazakhstan. In Preservation and study of the cultural heritage of Altai Krai. Collection of scientific articles, vol. 25 Barnaul: AltSPU. 2019. Pp.7–15.

Chernikov S. Eastern Kazakhstan in the Bronze Age. In Materials and research on the archaeology of the USSR, No.88. Moscow–Leningrad. 1960. 272 p.

Ganiyeva A., Sakenov S. Results of archaeological research of the Kazakh wintering settlement Bozok II in the capital region. In Proceedings of the International Scientific-Practical Conference «Margulan Readings – 2023». Almaty. 2023. Pp.151–157.

Goryachev A. Settlement and cemetery of the Early Iron Age at the Turgen-II complex. In Issues of Archaeology of Kazakhstan. Vol. 3. Collection of scientific articles. Almaty. 2011. Pp.325–341.

Goryachev A. Questions of the origin of yurt-shaped dwellings in the mountain zone of Zhetysu. In House construction in the Kazakh steppe: traditions and features. Astana. 2023. Pp.52–63.

Dukombayev A. Excavations of the Kazakh settlement Sarkyrama. In Sacred landscape of Saryarka. Nur-Sultan. 2020. Pp.136–158.

Evdokimov V., Varfolomeev V. The Bronze Age of Central and Northern Kazakhstan: Textbook. Karaganda: KarSU Publishing. 2002. 138 p.

Karabaspakova K. Zhetysu and Southern Kazakhstan in the Bronze Age. Almaty. 2011. 211 p.

Kadyrbayev M., Kurmankulov Zh. The culture of ancient pastoralists and metallurgists of Saryarka. Alma-Ata. 1992. 247 p.

Khabdulina M. Results of the study of the Ulubai-Tasmola culture of Northern Saryarka. In Kazakhstan in the Saka epoch. Almaty. 2017. Pp.35–58.

Kharuzin N. The history of dwelling among the nomadic and semi-nomadic Turkic and Mongolian peoples of Russia (2nd ed.). Moscow: Librokom. 2011. 136 p.

Loshakova T. House-building traditions of the population of the Bronze Age in North-Eastern Caspian region. In House construction in the Kazakh steppe: traditions and features. Astana. 2023. Pp.69–77.

Margulan A., Akishev K., Kadyrbayev M., Orazbaev A. The ancient culture of Central Kazakhstan. Alma-Ata. 1966. 436 p.

Margulan A. Collected works in 14 volumes. Vol. 1. The Begazy-Dandybai culture of Central Kazakhstan. Compiled by D. Margulan & D. Margulan. Almaty: Atamura. 1998. 400 p.

Maryashev A., Gumirova O. Excavations of the settlement Asy-I in 2008–2009. In Issues of Archaeology of Kazakhstan. Vol. 3. Collection of scientific articles. Almaty. 2011. Pp.265–278.

Maryashev A., Goryachev A. Questions of studying Bronze Age settlements of Northern Tian Shan. Edu.e-history.kz, No.3(11). Retrieved from https://edu.e-history.kz/index.php/history/article/view/745/384. 2019.

Mertz V. The Semiyarskoe Bronze Age settlement in the context of proto-urban culture formation in the Upper Irtysh region. World of Great Altai. 2017. No.3(4), рp.494–509.

Mertz V. A brief history of the development of material culture of the Pavlodar Irtysh region: An illustrated popular-science edition. Pavlodar. 2019.

Maksimova A. The Bronze Age of Eastern Kazakhstan. In Proceedings of the Institute of History, Archaeology and Ethnography of the Academy of Sciences of the Kazakh SSR. 1959.Vol.7. Pp.86–92.

Maryashev A., Goryachev A. Questions of studying Bronze Age settlements of Northern Tian Shan. Edu.e-history.kz. 2019. No.3(11). Retrieved from http://edu.e-history.kz/ru/publications/view/723.

Orazbaev A. The settlement Chaglinka (Shagalaly): some forms and types of dwellings. In In the footsteps of ancient cultures of Kazakhstan. Alma-Ata: Nauka. 1970. Pp.129–146.

Popov A. Dwelling. Historical and ethnographic atlas of Siberia. Moscow-Leningrad. 1961.

Sakenov S. Archaeological works at the settlement Shagalaly-II (Pavlovka) in 2010. In Margulan Readings–2011. Proceedings of the international archaeological conference. Astana. 2011. Pp.335–337.

Sakenov S. Houses of the Bronze Age in Northern Kazakhstan. Edu.e-history.kz, No.1(17). Retrieved from https://e-history.kz/ru/publications/view/1038. 2019.

Sakenov S. Settlement of pastoralists and metallurgists of the Bronze Age Shagalaly II. In Materials and research on the archaeology of Kazakhstan. Vol.23. Almaty: Institute of Archaeology named after A. Kh. Margulan. 2024. 360 p.

Samashev Z., Zhuniskhanov A., Erzhanova A. The Early Iron Age settlement complex Akbaur in Eastern Kazakhstan. Archaeological News. 2024. No.42, pp.68–75. https://doi.org/10.31600/1817-6976-2023-42-68-75.

Smagulov E. Ancient Sauran. Almaty. 2010. 358 p.

Smagulov E. On the history of the origin and development of the "Otrar-type dwelling". Bulletin of the National Academy of Sciences of the Republic of Kazakhstan. Series of Social Sciences. 2010. No.1(274), рp.70–90.

Sorokin V. Dwellings of the Tasty-Butak settlement. Brief Reports of the Institute of Archaeology. 1962. No.91, рр.51–59.

Tasmagambetov I., Samashev Z. Saraichik. Almaty: Bereel Foundation. 2001.

Tleugabulov D. Excavations of the ethnographic settlement Kozykosh in Akmola region. In Archaeological research in Kazakhstan–2021. Astana. 2022. Pp.25–29.

Tkacheva N. Dynamics and character of the development of Bronze Age settlement complexes in the Upper Irtysh region. Bulletin of Archaeology, Anthropology and Ethnography. 1999. No.2, рp.39–43.

Tkacheva N., Tkachev A. The Bronze Age of the Upper Irtysh region. Novosibirsk: Nauka. 2008. 304 p.

Varfolomeev V., Loman, V., Evdokimov V. Kent – the Bronze Age city in the center of Kazakh steppes. Astana: Kazakh Research Institute of Culture. 2017.

Varfolomeev V. Settlements of the Taldy archaeological microdistrict: preliminary results. In Margulan Readings – 2019. Materials of the international archaeological conference dedicated to the 95th anniversary of K. Akishev. Nur-Sultan. 2019. Рр.74–87).

Voronina V. Architecture of Central Asia (6th–8th centuries). In General history of architecture in 12 volumes. Vol. 8. Architecture of the Mediterranean, Africa, and Asia (6th–19th centuries). Moscow. 1969. Pp.183–197.

Zhanibekov O. At the crossroads Almaty: Rauan. 1995. Pp.17–58.

Zholdasbayev S. Sedentary settlements of the Kazakhs in the 15th–18th centuries. Astana. 2017. 304 p.

Zaibert V. The Eneolithic of the Ural-Irtysh interfluve. Petropavlovsk. 1993. 244 p.