Қарағанды облысында паспорттық жүйенің қалыптасуы: 1930-жылдар
Ғылыми мақала
Қаралымдар: 98 / PDF жүктеулері: 47DOI:
https://doi.org/10.32523/3080-129X-2025-152-3-186-207Түйін сөздер:
ҚазКСР, Қарағанды облысы, паспортизация, есепке алу, сегрегация, әлеуметтік бөгде элемент, куәлік, маусымдық еңбек, милицияАңдатпа
Бұл зерттеу КСРО-да паспорттық жүйенің қалыптасуын институционалдық және әлеуметтік-тарихи тұрғыда талдауға арналған. Ерекше назар паспорттау процесінің Қазак Кеңестік Социалистік Республикасы аумағындағы, атап айтқанда, стратегиялық индустрияландыру мен еңбек мобилизациясы жоспарларында маңызды рөл атқарған Қарағанды облысындағы жүзеге асырылуына аударылды. 1932 жылы бірыңғай паспорттық жүйенің енгізілуі кең ауқымды бюрократиялық өзгерістің бір бөлігі болып, кеңес мемлекетін демографиялық тұрғыда толық есепке алу, миграциялық ағындарды сүзгіден өткізу және халықты еңбекке жарамдылық деңгейі бойынша іріктеуге бағытталған. Архивтік деректерге сүйенген бұл зерттеу – соның ішінде ГАСКО, ГАКО, РГАСПИ және ГАРФ қорларынан алынған құжаттар негізінде – паспорттық кампанияның нормативтік дамуын және оның жергілікті деңгейдегі жүзеге асырылу тетіктерін бақылайды. Қарағанды өңірі өнеркәсіптің жедел қарқынды дамуы, Карлаг лагерь инфрақұрылымының қалыптасуы, арнайы қоныстанушылар мен стихиялық мигранттардың келуімен сипаттала отырып, тіркеу мен есепке алу саясатын эксперименталды түрде енгізу кеңістігіне айналды. Паспортизация ресми түрде басталғанға дейін бұл жерде мекенжайлық үстелдер, тіркеу үшін алымдар, уақытша жеке куәліктер және “өндірістік емес элементтерге” қатысты санкциялар секілді бақылау схемалары қалыптаса бастады. Зерттеу әкімшілік актілер мен жергілікті кеңес шешімдерінің нақты бақылау моделіне айналу процесін көрсетеді: алфавиттік ретпен тіркеу жүргізу, коменданттар тағайындау, тіркеу үшін ақы алу, тіркеу нормаларын бұзғаны үшін жаза қолдану. Ерекше назар “паспортты” және “паспортсыз” азаматтардың әлеуметтік жіктелуіне аударылды, мұндағы соңғылары құқықтық алаңнан тыс қалып, еңбекке, тұрғын үйге және еркін қозғалысқа қол жеткізу мүмкіндігінен айырылды. Зерттеу паспорттық жүйенің репрессивтік әлеуетін ашады: әлеуметтік мәртебесі бойынша құжат беруден бас тарту, негізсіз қамауға алу, құжаттарды беру мерзімдерінің ұзақтығы және азаматтардың прокуратураға арыздануы. Паспортизация тек тіркеу құралы ғана емес, сонымен бірге сәйкестік, азаматтық мәртебе және әлеуметтік мобильділікке әсер ететін билік технологиясы ретінде қарастырылады. Талдау көрсеткендей, паспорттық жүйе тек техникалық институт емес, саяси-әкімшілік сегрегация тетігі ретінде де қызмет атқарды: халық “паспортты” және “паспортсыз” деп екіге бөлініп, соңғылары тұрғын үйге, еңбекке және құқықтық мойындауға қол жеткізе алмады. Репрессивті аспекттер нормативтік түзетулермен қатар жүрді, кей жағдайларда паспорттың ынталандыру құралы ретінде берілгені де тіркелген. Қорытындыда Қарағанды облысының тәжірибесі КСРО-дағы паспорттық саясаттың құрылымдық қайшылығын – модернизациялық мақсаттар мен халықты шеттетуге арналған бақылау механизмдерінің үйлесуін – айқындайды. Осылайша, ҚазКСР аумағындағы паспортизация модернизациялық ұмтылыстар мен шектеу тәсілдерін біріктірген феномен ретінде көрінеді. Зерттеу тоталдық есепке алу мен бақылау логикасын, сондай-ақ авторитарлық индустрияландыру жағдайындағы жергілікті іске асыру вариацияларын ашады
Downloads
Әдебиеттер тізімі
Potapova N. Soviet Migration in the Context of Passportization in the Early 1930s. Gumilyov Journal of History. 2025. Vol.151, no.2, pp.63–80. https://doi.org/10.32523/3080-129X-2025-151-2-63-80 (in English) DOI: https://doi.org/10.32523/3080-129X-2025-151-2-63-80
Shearer D. Elements Near and Alien: Passportization, Policing, and Identity in the Stalinist State, 1932–1952. The Journal of Modern History. 2004. Vol.76(4), pp.835–881. (in English) DOI: https://doi.org/10.1086/427570
Torpey J. The Invention of the Passport: Surveillance, Citizenship, and the State. Cambridge University Press: Cambridge, New York. 2000. 211 p. (in English) DOI: https://doi.org/10.1017/CBO9780511520990
Ablazhei N., Zhanbossinova A., Potapova N. Pasportizatsiia v Kazakhstane v 1932–1940 gg.: istoriografiia, istochniki i algoritm kampanii. Bulletin of KarGU. Series “History. Philosophy”. 2025. No.301(117), pp.39–53. https://doi.org/10.31489/2025HPh1/39-53 (in Russian) DOI: https://doi.org/10.31489/2025HPh1/39-53
Arestov A., Ivanova L. Administrativno-pravovoi mekhanizm pasportno-registratsionnogo i migratsionnogo ucheta. Moscow: Book Laboratory. 2011. 174 p. (in Russian)
Bayburin A. Sovetskii pasport: istoriia – struktura – praktiki. St. Petersburg: European University Press. 2017. 488 p. (in Russian)
Izmeneniia pasportnoi sistemy nosiat printsipialno vazhnyi kharakter». Kak sozdavalas i razvivalas pasportnaia sistema v strane. Bulletin of the Archive of the President of the Russian Federation. 1997. No.6(31), pp.101–121. (in Russian)
Genrikh Iagoda: Narkom vnutrennikh del SSSR. Generalnyi komissar gosudarstvennoi bezopasnosti.: Collection of Documents. Eds.: Vinogradov V. et al.; Scientific Editor: Litvin A. Kazan. 1997. 535 p. (in Russian)
Zhanbossinova A. Formirovanie pasportnoi sistemy v Alma-Ate v 30-e gody KhKh veka. Bulletin of History. 2025. No.2(117), pp.20–32. https://doi.org/10.26577/JH2025117202 DOI: https://doi.org/10.26577/JH2025117202
Zakony SSSR 1917-1992 gg. (Accessed on March 30, 2025). https://economics.kiev.ua/index.php?id=582&view=articles (in Russian)
Ivanova L. Institut pasportno-registratsionnogo i migratsionnogo ucheta grazhdan Rossiiskoi Federatsii, inostrannykh grazhdan i lits bez grazhdanstva v Rossiiskoi Federatsii. Abstract of Dissertation for the Candidate of Legal Sciences. Moscow. 2009. 28 p. (in Russian)
Krasilnikov S., Teplyakov A. Nachalnik spets(trud)poselenii Zapadnoi Sibiri Ivan Dolgikh: nomenklaturnyi vzlet i vyzhivanie kadrovogo okhranitelia (1930-1937). Tomsk State University Journal. History. 2022. No.79, pp.64–73. (in Russian) DOI: https://doi.org/10.17223/19988613/79/8
Malygin A., Tarasov A. Pasportnaia sistema sovetskogo gosudarstva: stanovlenie i evoliutsiia. Ruza: Moscow Regional Branch of Moscow University of the Ministry of Internal Affairs of Russia. 2012. 286 p. (in Russian)
Tarasov A. Pasportnaia sistema i pasportnyi rezhim v sovetskom gosudarstve v 30-e gg. KhKh v. Dissertation for Candidate of Legal Sciences. Moscow. 2005. 166 pp. (in Russian)
Fitzpatrick S. «Pripisyvanie k klassu» kak sistema sotsialnoi identifikatsii. Russia and the Modern World. 2003. No.2, pp.133–151. (in Russian)
Fitzpatrick S. Sryvaite maski! Identichnost i samozvanstvo v Rossii KhKh veka. Moscow: ROSSPEN. 2011. 373 p. (in Russian)
Chernolutskaya E. Prinuditelnye migratsii na sovetskom Dalnem Vostoke v 1920-1950-e gody. Vladivostok: Dalnauka. 2011. 512 p. (in Russian)
Chernolutskaya E. «...V poriadke pasportnogo rezhima»: massovye kampanii vydvoreniia «neblagonadezhnykh» grazhdan s Dalnego Vostoka SSSR v 1930-e gg. Bylye Gody. 2013. Vol.27, no.1, pp.71–78. (in Russian)
Shlyakhtina N. Otnoshenie k nishchim gosudarstva i obshchestva v sovetskoe vremia. Scientific Orthodox Journal “Tradition and Modernity”. 2020. No.24, pp.40–62. (in Russian)
Khmelnytsky D. Stalinskii pasport. Uchet-prikhod-podschet: kak stroilos sovetskoe gosudarstvo. 2018. Available at: https://gefter.ru/archive/25308. Accessed: March 20, 2025. (in Russian)
Yunge M., Binner R. Ot «sotsialno blizkogo» do «sotsialno opasnogo» elementa: prestupniki i sotsialnaia chistka sovetskogo obshchestva. 1918-1938 gg. Stalinizm v sovetskoi provintsii: 1937-1938. Massovaia operatsiia na osnove prikaza No 00447. Moscow: ROSSPEN. 2009. 928 p. (in Russian)
Жарияланды
Журналдың саны
Бөлім
Лицензия
Авторлық құқық (c) 2025 Е. Сайлаубай, Қ. Әлімғазинов
Бұл жұмыс Creative Commons Attribution-NonCommercial-NoDerivatives 4.0 Дүние жүзінде.
