Найман руынан шыққан нойон Кет-Бұғаның өмірбаянын қалпына келтіру

Ғылыми мақала

Қаралымдар: 32 / PDF жүктеулері: 20

Авторлар

А. Порсин Магнитогорск, Ресей Автор https://orcid.org/0009-0008-4517-5265

DOI:

https://doi.org/10.32523/3080-129X-2025-152-3-166-185

Түйін сөздер:

Кет-Бұға, найман, Айн-Джалут, Жошы, Жошылар, Хулагу, Иран, фольклор, ұлыс, Мирза Ұлықбек

Жүктеп алу PDF файлын жүктеп алу

Аңдатпа

Мақалада найман руынан шыққан нойон Кет-Бұғаның жеке тұлғасы мен оның нақты бір Шыңғыс әулетіне бағыныштылығы мәселесі қарастырылады. Шыңғыс ханның үлкен ұлы Жошының қайтыс болуы және бұл туралы оған Кет-Бұғаның хабарлауы жөніндегі сюжет қазақ, қырғыз және ноғай фольклорында сақталған және Алтын Орда дәуірінде қалыптасқан. Бұл аңыздың ең ертедегі әрі толық нұсқасы – ноғайлық нұсқа болып табылады. Ол Мирза Ұлықбектің «Ұлұс-и арба-йи Чингизи» шығармасындағы мәтінмен тікелей ұқсастықтарды көрсетеді. Бұл ұқсастықтар автордың қолында Алтын Орда кезеңіне тиесілі тарихи дереккөз болғанын білдіреді. Аталмыш деректе нойонның аты мен руы аталмаған. Алайда үш фольклорлық нұсқаның барлығында да Кет-Бұға есімі кездесетіні және ноғайлық – яғни Ұлықбек мәтініне ең жақын нұсқада оның найман екені атап өтілуі Алтын Ордада бұл оқиғаның бір нұсқасында Жошының өлімін Шыңғыс ханға найман руынан шыққан Кет-Бұғаның жеткізгенін болжауға мүмкіндік береді. Найман руының шежірелерінде Кет-Бұға есімді тұлға шынымен де кездеседі, ол шежіреде не Найманның ұлы, не немересі ретінде көрсетіледі. Әр түрлі шежірелердегі буын санын ескере отырып, бұл тұлға Алтын Орда дәуірінде өмір сүрген болуы керек. Жазба деректерде найман руынан шыққан Кет-Бұға ретінде жалғыз ғана тарихи тұлға белгілі – ол 1260 жылы Айн-Джалут шайқасында мәмлүктерден қаза тапқан әйгілі қолбасшы. Бұл қолбасшыны фольклорлық Кет-Бұғамен және найман шежірелеріндегі тұлғамен сәйкестендіру мәселесіндегі басты қиындық — ирандық тарихшылардың мәліметтері бойынша, ол Хулагуға бағынышты болған. Толұйдың бұл ұлы мен Жошы ұрпақтарының арасындағы өшпенділікті ескере отырып (олардың арасы 1260-жылдардың басында соғысқа дейін барған), фольклорда Жошының серігі ретінде көрінетін Кет-Бұға мен Хулагуға қызмет еткен қолбасшыны бір тұлға деп қарастыру қиын. Алайда жазба деректерді талдау Кет-Бұғаның Хулагудың сенімді қолбасшысы болғаны жөніндегі дәстүр – Ілханат тарихшыларының идеологиялық құралы екенін көрсетеді. Олардың басты мақсаты – Хулагу ұлұсының бастапқыда бүкіл Шыңғыс әулетіне ортақ аймақ болып, онда Жошы ұрпақтары үстемдік етуге тиіс болғаны туралы шындықты жасыру болды. Хулагу тек Хубилаймен одақтасып, 1261–1262 ж. қыста Жошы ұрпақтарының ханзадаларын, олардың әскерлері мен вассалдарын жойғаннан кейін ғана Иран, Ирак және Кіші Азиядағы билікті мұрагерлікке айналдыра алды. Екінші жағынан, «Херат тарихы» мен басқа да жанама деректер Кет-Бұғаның Жошы ұрпақтарына бағынышты нойон болғанын көрсетеді. Бұл тұжырымды оның қоластында болған нойон Байдардың 1261–1262 ж. қыстағы антижошылық репрессиялар кезінде қаза тапқаны да дәлелдей түседі.

Downloads

Download data is not yet available.

Автор өмірбаяны

А. Порсин, Магнитогорск, Ресей

тарих ғылымдарының кандидаты, тәуелсіз зерттеуші

Әдебиеттер тізімі

Abramowski W. Die chinesischen Annalen des Möngke: Übersetzung des 3. Kapitels des Yüan-shih. Zentralasiatische Studien. 1979. Vol.13, рр.8-71.

Amitai-Preiss R. Mongols and Mamluks: the Mamluk-Īlkhānid War, 1260–1281. Cambridge: Cambridge University Press. 1995. 272 p.

Amitai R. An Arabic Biographical Notice of Kitbughā, the Mongol General Defeated at `Ayn Jālūt. Jerusalem Studies in Arabic and Islam. 2007. Vol.33, pp.219-234.

Amitai R. «Back to ʿAyn Jālūt, Again». Jerusalem Studies in Arabic and Islam. 2021. Vol.50, pp.225-254.

Atwood C. Jochi and the Early Western Campaigns. How Mongolia Matters: War, Law, and Society. Leiden. Brill. 2017. Рp.35-56.

Bartold V. Turkestan in the era of the Mongol invasion. Research. St. Petersburg: V. Kirshbaum Printing House. 1900. Part II. p.

Bedrosian R. Grigor Aknerts'i's. History of the Nation of Archers. Long Branch. New Jersey. 2003. 22 p.

Bedrosian R. Kirakos Gandzakets'i's. History of the Armenians. New York. 1986. 335 p.

Bretshneyder E. Asia and Europe in the Medieval Era: Comparative Studies of Sources on the Geography and History of Central and Western Asia in the 13th–17th Centuries. [Afterword by I.V. Kuchumov]. M.A. Usmanov Center for the Study of the Golden Horde and Tatar Khanates, Institute of History, Academy of Sciences of the Republic of Tatarstan; Regional Branch of the Russian Geographical Society in the Republic of Bashkortostan. St.Petersburg: Svoe Publishing House, 2018. 280 р.

Brosset M. Deux Historiens Armeniens Kiracos De Gantzac. St.Pétersbourg. 1870. 351 p.

De Rachewiltz I. The Secret History of the Mongols: A Mongolian Epic Chronicle of the Thirteenth Century. 2 vols. Leiden: Brill. 2004. 1479 p.

Dzhumagaliyev D. Genealogical Tables. Materials on Kyrgyz (Kazakh) Land Use. Astana. 2024. 388 p.

Favero M. How the Mamluk Sultan Addressed the Golden Horde’s Khan. The Form of Letters and Rules for Their Compilation. Golden Horde Review. 2018. Vol.6, no.1, pp.41–84.

Franke O. Geschichte des Chinesischen Reiches. Berlin: Walter de Gruyter & Co. 1948. Vol.4. 595 p.

Galstyan A. Armenian Sources on the Mongols: Extracts from 13th–14th. Century Manuscripts Translated from Classical Armenian, with introduction and commentary by A.G. Galstyan. Moscow: Publishing House of Oriental Literature. 1962. 155 p.

Cleaves F. The Mongolian Names and Terms in The History of The Nation of The Archers by Grigor of Akanc. Harvard Journal of Asiatic Studies. 1949. Vol.12, no.3/4, pp. 400-443.

History in the Works of Scholar Lamas. Compiled and edited by A. Zheleznyakov, A. Tsendina. Moscow: KMK Sc. Publ. Association. 2005. 275 p.

History of Herat. Translated from Persian by Zh. Zhenis. Almaty. 2024. 567 p.

History of Kazakhstan in Arabic Sources. Vol.I. Almaty: Daik-Press. 2005a. 416 p.

History of Kazakhstan in Persian Sources. Vol.I. Almaty: Daik-Press. 2005b. 410 p.

Jackson P. The Mongols and the Islamic World: From Conquest to Conversion. New Haven. Yale University Press. 2017. 614 p.

Kartlis Tskhovreba: Anonymous 14th-Century Chronicle Translated from Old Georgian by G.V. Tsulaya. In History of Georgia, edited by L. Abuashvili. Tbilisi: Artanuji Publ. House. 2008. 152 p.

Khamidova Ch. Rashid al-Din, Shu'ab-i Panjganah. 2. Mongols and Turks (4). Golden Horde Review. 2018. Vol.6, no.1, pp.168–180.

Kebekova B. Kyrgyz-Kazakh Folkloric Connections. Frunze. 1982. 260 p.

Kirakos of Gandzak. History of Armenia. Translated from Classical Armenian, with introduction and commentary by L.A. Khanlaryan. Moscow: Main Ed. Office of Oriental Literature. Nauka Publ. House. 1976. 357 p.

Kozin S. The Secret History: Mongolian Chronicle of 1240. Vol.1. Moscow: Publ. House of the USSR Academy of Sciences. 1941. 611 p.

Kostyukov V. “On Sartaq, or Where the Fate of Iran Was Decided.” Questions of History and Archaeology of Western Kazakhstan. 2005. No.4, pp.279–282.

Kostyukov V. “The Ulus of Jochi and the Syndrome of Federalism.” Questions of History and Archaeology of Western Kazakhstan. 2007. No.1, pp.169–207.

Kostyukov V. “The ‘Iron Dogs of the Batuids’: Shiban and His Descendants in the Wars of the 13th Century.” Questions of History and Archaeology of Western Kazakhstan. 2008. No.3, pp. 43–98.

Kostyukov V. “The Iranian Campaign of Hülegü: Prehistory.” Golden Horde Civilization. 2009. Vol.2, pp.69–89.

Lech K. Das mongolische Weltreich. Al-‘Umari’s Darstellung der mongolischen Reiche in seinem Werk Masalik al-absar fi mamalik alamsar. Asiatische Forschungen. Wiesbaden. Harrassowitz. 1968. 475 р.

Lubsan Danzan. Altan Tobchi. Translated from Mongolian, with commentary and appendices by N.P. Shastina. Moscow: Nauka Publishing House, Main Editorial Office of Oriental Literature. 1973. Series: Monuments of Eastern Writing, Vol.10. 441 p.

Margulan A. “The Naimans.” In: Kazakhs: Collection of Articles by the Anthropological Unit of the Kazakh Expedition of the USSR Academy of Sciences. 1927. Leningrad. 1930. Рp.329–334.

Myskov E. Political History of the Golden Horde (1236–1313). Volgograd: Volgograd State University Press. 2003. 175 p.

Patkanov K. The History of the Mongols by Monk Magakii. St. Petersburg. 1871. 106 p.

Porsin A. Berke: A Muslim on the Mongol Throne. Nur-Sultan: Gylym Publ. House. 2020. 424 p.

Porsin A. Jochi: The Failed Heir. Astana: International Scientific Complex "Astana". 2023. 392 p.

Porsin A. “Political Censorship and Historical Propaganda in the Mongol States of the 13th – Early 14th Centuries: A Case Study of the Capture of Urgench.” Stratum Plus. 2024. No.5, pр.233–248.

Qu Dafeng, Liu Jianyi. On Some Problems Concerning Jochi’s Lifetime. Central Asiatic Journal. 1998. Vol.42, no.2, pp.283-290.

Rashid al-Din. Compendium of Chronicles. Vol.3. Moscow–Leningrad: Publ. House of the USSR Academy of Sciences. 1946. 316 p.

Rashid al-Din. Compendium of Chronicles. Vol.1. Book.1. Moscow–Leningrad: Publ. House of the USSR Academy of Sciences. 1952a. 197 p.

Rashid al-Din. Compendium of Chronicles. Vol.1. Book.2. Moscow–Leningrad: Publ. House of the USSR Academy of Sciences. 1952b. 281 p.

Rashid al-Din. Compendium of Chronicles. Vol. 2. Moscow–Leningrad: Publ. House of the USSR Academy of Sciences. 1960. 214 p.

Sabitov Zh. Political History of the Ulus of Jochi in 1256–1263. Golden Horde Review. Kazan. 2015. No.2, pp.51–64.

Sabitov Zh., Karataev A. On the Origin of the Kazakh Tribe Naiman. Turkic Studies Journal. 2024. Vol.6, no.1, pp.64–78.

Tulibayeva Zh. “Ulus-i Arba-yi Chingizi” as a Source for the Study of the History of the Golden Horde. Golden Horde Civilization. Kazan. 2011. Vol.4, pp.79–100.

Tabakat-i-Nasiri: A General History of the Muhammedan Dynasties of Asia, including Hindustan, from 194 [810 A.D.] to A.H. 658 [1260 A.D.] and the Irruption of the Infidel Mughals into Islam by Maulana, Minhaj-ud-Din, Abu-’Umar-i-’Usman Jawzani. London: Gilbert and Rivington. 1881. Vol.2. 1296, XXVI, VI p.

Thackston W. Rashiduddin Fazlullah’s Jami‘u’t-tawarikh, Compendium of Chronicles. A History of the Mongols. Massachusetts: Harvard University. 1998–1999. 819 p.

The Golden Horde in Historical Sources. Volume III: Chinese and Mongolian Sources Compiled and translated by R. Khrapachevsky. Moscow: Center for the Study of Military and General History. 2009. 336 p.

The History of Vaṣṣāf (Tārīkh-i Vaṣṣāf) By ʿAbd Allāh ibn Faẓl Allāh Vaṣṣāf al-Ḥaz̤rat. Translated and edited by Joseph von Hammer-Purgstall. Wien. Hofund Staatsdruckerei. 1856. 586 р.

Zafar-Nämah Il-Khan. Dynasty A thesis of submitted for Hamd Allah Mustaufi. Iran. 1983. Vol.2, 426 p.

Zhoshy Khan. A Collection of Historical Records, Archaeological Findings, and Folkloric-Musical Sources. International Turkic Academy. 2020. 424 p.

Uskembai K. Eastern Dasht-i Qipchaq in the 13th – early 15th centuries: Problems of the ethnopolitical history of the Ulus of Jochi. Kazan: Fän. 2013. 288 p.

Utemish-Haji. Kara Tavarikh. Transcription by I. Mirgaleev, E. Saifetdinova, Z. Khafizova; Russian translation by I. Mirgaleev, E. Saifetdinova; general and scholarly editing by I. Mirgaleev. Kazan: Sh. Marjani Institute of History, Academy of Sciences of the Republic of Tatarstan. 2017. 312 p.