ХХ ғасырдың 20-30 жылдарындағы Қазақстандағы ашаршылық салдарын салыстырмалы талдау демографиялық аспект

Ғылыми мақала

Қаралымдар: 144 / PDF жүктеулері: 75

Авторлар

Е. Ұстағалиев Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті, Астана, Қазақстан Автор https://orcid.org/0000-0002-3763-861X
Д. Айтмағамбетов Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті, Астана, Қазақстан Автор https://orcid.org/0000-0002-0853-3368

DOI:

https://doi.org/10.32523/3080-129X-2025-151-2-147-172

Түйін сөздер:

ашаршылық, демографиялық дағдарыс, салыстырмалы талдау, статистикалық материалдар, халық санағы, халық санының динамикасы

Жүктеп алу PDF файлын жүктеп алу

Аңдатпа

Мақала ХХ ғасырдың басындағы Қазақстандағы ашаршылықтың тарихи және демографиялық аспектілерін зерттеуге арналған. Аталған кезеңде Қазақстанда 1921-1922 және 1931-1933 жылдары екі ірі ашаршылық орын алғаны белгілі. Екі жағдайда да аштық құрбандары болған адамдар саны миллиондап есептеледі. Аралығы он жылды құраған бұл аштықтардың демографиялық салдарына салыстырмалы талдау жасау мақаланың мақсаты ретінде алдынды. Мұрағат құжаттарын, халық санағы материалдарын және статистикалық мәліметтерді қолдану, аштық салдарына салыстырмалы талдау жасау, сондай-ақ аштық зардаптарын, залал ауқымын және олардың республика халқының өміріне тигізген әсерін демографиялық талдау әдісін қолдану зерттеу міндеттері ретінде анықталды. Нақты атап айтар болсақ, зерттеу міндеттеріне өлшемдер бойынша статистикалық мәліметтерді кезеңдер бойынша, жас ерекшелігі бойынша, орналасқан жері бойынша, сандық және пайыздық арақатынастары бойынша жүйелеу, сандар мен деректерді талдаудың салыстырмалы әдісін қолдану, ХХ ғасырдың қос аштықтан кейінгі демографиялық ахуалдың бейнесін құрастыру, кестелер мен статистикалық сызбаларда келтірілген сандық деректерге талдау жасау жатқызылды. Әртүрлі өлшемдер арқылы қос аштықтың статистикалық мәліметтерін салыстыра отырып жүйелеу зерттеу әдіснамасының ерекшелігі болып отыр. Зерттеу нәтижелері аштықтың демографиялық әсерін зерттеу үшін салыстырмалы талдау әдісін қолдану тақырыпты тереңірек зерттеуге ықпал ететінін көрсетті. Дегенмен, аталған мақаланы жазу барысында бірқатар қиындықтардың болды. Олардың қатарына бірқатар аймақтар мен аудандардың халық саны көрсетілмегенін, аштық жылдарынан бірнеше уақыт өткен соң жүргізілген санақ мәліметтеріндегі жалпылама көрсеткіштерді жатқызуға болады. Сондай-ақ адам шығыны деп көрсетілген мәліметтерден ішкі және сыртқы көші-қондағы үлесінің арақатынасы, жергілікті органдардың берген ақпараттарының ресми статистикалық органдармен қарама-қайшылығы, ауруға ұшырау (өлімнің аурудан немесе аштықтан болуы) мен өлім-жітімнің тіркелмеген жағдайларын анықтау секілді бірқатар қиыншылықтардың болғанын айта кеткен жөн. Жалпы зерттеу нәтижелері үш бөлімнен тұрады. Бірінші және екінші бөлімде 1921-1922 және 1931-1933 жылдардағы ашаршылықтың тарихи-саяси және демографиялық аспектілері қарастырылады. Үшінші бөлімде екі аштықтың демографиялық шығындарының салыстырмалы талдау нәтижесі ұсынылды. Алынған нәтижелер бойынша ашаршылық жылдары қазақтардың республикадағы адам шығыны жағынан ең жоғары көрсеткіш көрсеткені белгілі болды. Статистикалық мәліметтерді пайдаланып, талдау арқылы алынған қорытындылар Қазақстандағы ХХ ғасырдың 20-30 жылдарындағы ашаршылықтың неғұрлым толық демографиялық бейнесін жасау үшін эмпирикалық негіз бола алады.

Downloads

Download data is not yet available.

Автор өмірбаяндары

Е. Ұстағалиев, Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті, Астана, Қазақстан

Қазақстан тарихы кафедрасының 3-курс докторанты
Д. Айтмағамбетов, Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті, Астана, Қазақстан

Тарих ғылымдарының кандидаты, доцент

Әдебиеттер тізімі

Cameron S. The hungry steppe: famine, violence, and the making of Soviet Kazakhstan. New York: Cornell University Press. 2018. 277 р. (in English) DOI: https://doi.org/10.7591/cornell/9781501730436.001.0001

Graziosi A. and Sysyn F. Communism and Hunger: The Ukrainian, Chinese, Kazakh, and Soviet Famines in Comparative Perspective. East/West: Journal of Ukrainian Studies. 2019. Vol.6, no.1, рр.187–191. https://doi.org/10.21226/ewjus485 (in English) DOI: https://doi.org/10.21226/ewjus485

Olcott M. The Collectivization Drive in Kazakhstan. Russian Review. 1981. Vol.40, no.2, рр.122–142. (in English) DOI: https://doi.org/10.2307/129204

Pianciola N. Ukraine and Kazakhstan: Comparing the Famines. Contemporary European History. 2018. Vol.27, no.3, рр.440–444. https://doi.org/10.1017/S0960777318000309 (in English) DOI: https://doi.org/10.1017/S0960777318000309

Richter J. Famine, Memory, and Politics in the Post-Soviet Space: Contrasting Echoes of Collectivization in Ukraine and Kazakhstan. Nationalities Papers. 2019. Vol.48, no.3, рр.476–491. https://doi.org/10.1017/nps.2019.17 (in English) DOI: https://doi.org/10.1017/nps.2019.17

Rudnytskyi O., Kulchytskyi S., Gladun O., Kulyk N. The 1921-1923 Famine and the Holodomor of 1932–1933 in Ukraine: Common and Distinctive Features. Nationalities Papers. 2020. Vol.48, no.3, рр.549–568. https://doi.org/10.1017/nps.2019.81 (in English) DOI: https://doi.org/10.1017/nps.2019.81

Wheatcroft S. The Soviet Famine of 1931-33: Politically Motivated or Ecological Disaster? In: Report at the Center of European & Eurasian Studies at the University of California, Los Angeles on May 5, 2003. https://www.international.ucla.edu/asia/article/3838 Date of request: 04.11.2024. (in English)

Wolowyna O. A Demographic Framework for the 1932–1934 Famine in the Soviet Union. Journal of Genocide Research. 2020. Vol.23, no.4, рр.501–526. https://doi.org/10.1080/14623528.2020.1834741 (in English) DOI: https://doi.org/10.1080/14623528.2020.1834741

Abylkhozhin Zh.B., Kozybaev M.K., Tatimov M.B. Kazakhstanskaia tragediia. Questions of history. 1989. No.7, рр.85–102. (in Russian)

Administrativno-territorialnoe delenie Soiuza SSR. Moscow: Publishing House of the People's Commissariat of Internal Affairs. 1930. 80 р. (in Russian)

Akkuly Z. The famine of 1932-1933 exterminated 70% of kazakhs, decreasing the population from 7.2 million to 2! In this collection: "Alash's lessons and independence": Sbornik materialov regionalnoi nauchno-prakticheskoi konferentsii, oktiabr 2017. Kostanay. 2017. Рр.40–44. (in English)

Aldazhumanov K.S. K istorii goloda 1931-1933 godov v Kazakhstane. Tragediia kazakhskogo aula, 1928-1934 gg. Vol.1. Collection of documents. Almaty: Rarity. 2013. 744 р. (in Russian)

Alekseenko N.V., Alekseenko A.N. Naselenie Kazahstana za 100 let (1897-1997 gg.). Ust-Kamenogorsk. 1999. 158 p. (in Russian)

Asylbekov M.Kh. Sotsialno-demograficheskoe razvitie naseleniia Kazakhstana v 1926-1939 gg. Almaty: Qazaq universitety. 2016. 146 р. (in Russian)

Aşarşylyq. Golod. 1928-1934. A documentary chronicle. Collection of documents. In 10 volumes. Nur-Sultan: Foliant. 2021., Almaty: Keremet media. 2023. (in Russian)

Boranbaeva B.S. Bökei guberniasyndağy 1920-1922 jyldardağy aştyq. The history of the Fatherland. 2017. Vol.3, no.79, рр.22–28. (in Kazakh)

Vsesoiuznaia perepis naseleniia 1926 g. Okonchatelnye itogi. Volume XXV. The Kazakh ASSR. Moscow: Publication of the Central Statistical Office of the USSR. 1928. 162 р. (in Russian

Golod v Kazakhstane v nachale 20-kh godov ХХ veka i ego posledstviia. Collection of archival documents and materials. Almaty. 2023. 504 p. (in Russian)

Golod v Kazakhstane 1921-1923 godov. Collection of documents and materials. In 2 volumes. Almaty: Almaty-Bolashak. 2021. (in Russian)

Dachschleiger G.F. Sotsialno-ekonomicheskie preobrazovaniia v aule i derevne Kazakhstana (1921-1929 gg.). Alma Ata: Science. 1965. 535 p.

Devis R., Wheatcroft S. Gody goloda. Selskoe khoziaistvo SSSR 1931-1933. Moscow: ROSSPEN. 2011. 543 p. (in Russian)

Kapaeva A.N. Prodovolstvennaia politika Sovetskoi vlasti v Kazakhstane v usloviiakh «Voennogo kommunizma». The history of the Fatherland. 2021. Vol.4, no.96, рр.117–125. (in Russian) DOI: https://doi.org/10.51943/1814-6961_2021_4_117

Kindler R. Stalinskie kochevniki: vlast i golod v Kazakhstane. Moscow: Political Encyclopedia. 2017. 382 p. (in Russian)

Kozybaeva M.M., Kudaibergenova A.I., Baidaly R.Zh. Golod 1921-1922 godov v Kazakhstane i ego posledstviia (na osnove materialov Severnogo Kazakhstana). The history of the Fatherland. 2021. Vol.4, no.96, рр.149–157. (in Russian)

Kudaibergenova А.I. Qazaqstannyñ ХХ ğasyrdyñ 20-40 jyldardağy demografialyq tarihy. Almaty: Rainbow. 2023. 320 p. (in Kazakh)

Mardarovsky N.I. Golod v Kirgizii i borba s nedorodom. Orenburg: Kirglavpolitprosvet. 1922. 28 p. (in Russian)

Musaev B.A. Golod v 1921-1922 godakh v Kazakhstane i likvidatsiia ego posledstvii. Aktobe. 2006. 190 p. (in Russian)

Naselenie Kazakhstana po Vsesoiuznoi perepisi naseleniia 1939 goda. In 5 volumes. Vol.1. Almaty: Arys. 2009. 400 р. (in Russian)

Neishtadt S.A. Sotsialisticheskoe preobrazovanie ekonomiki Kazakhskoi SSR v 1917-1937 gg. Almaty: KazGiz. 1957. 378 p. (in Russian)

Nusupbekov A.N. Formirovanie i razvitie sovetskogo rabochego klassa v Kazakhstane (1917-1940 gg.). Alma-Ata: Science. 1966. 243 р. (in Russian)

Oһaion I. Sedentarizatsiia kazakhov SSSR pri Staline. Kollektivizatsiia i sotsialnye izmeneniia (1928-1945 gg.). Almaty: Sanat. 2009. 368 p. (in Russian)

Omarbekov T.O, Koigeldiev M.О. Tarih tağylymy ne deidı? Almaty: Native language. 1993. 300 p. (in Kazakh)

Sbornik statisticheskikh svedenii o dvizhenii naseleniia, skota i urozhae s 1880 po 1922 g. (Table). Orenburg: 5th State type. Orel polygraphy. 1925. 51 р. (in Russian)

Selskoe khoziaistvo Kirgizskoi Sovetskoi Sotsialisticheskoi Respubliki v 1923 godu po itogam selsko-khoziaistvennoi perepisi 1923 g. Vyp.1. Zapadnaia Kirgiziia. Orenburg: Steam type. Gubernatorial Union. 1924. 143 р. (in Russian)

Smagulova S.O. Aşarşylyq qasıretı. Almaty. 2019. 272 p. (in Kazakh)

Smagulova S.O., Sailaubai E.E., Maslov H.B. Qazaq auylyndağy aştyq jäne oğan beiımdelu täjıribesı. Bulletin of the L.N. Gumilyov Eurasian National University. Series: Historical Sciences. Philosophy. Religious Studies. 2023. Vol.145, no.4, рр.160–177. https://doi.org/10.32523/2616-7255-2023-145-4-160-177 (in Kazakh) DOI: https://doi.org/10.32523/2616-7255-2023-145-4-160-177

Smagulova S.O. Zūlmat jyldar zardaby (1931-1933 jj.). Astana: Publishing house of L.N. Gumilyov Eurasian National University. 2024. 253 p. (in Kazakh)

Spisok naselennykh punktov KSSR (gubernii: Aktiubinskaia, Adaevskii raion, Bukeevskaia, Kustanaiskaia, Orenburgskaia i Turgaiskii raion). Orenburg. 1923. 133 p. (in Russian)

Statistiko-ekonomicheskii obzor Kirgizskoi Sovetskoi Sotsialisticheskoi Respubliki. Orenburg: The Central Statistical Office of the KSSR. 1923. 182 р. (in Russian)

Tatimov M.B. Halyqnama nemese San men Sana: Demograftyñ oi tolğanystary. Almaty: Writer. 1992. 184 р. (in Kazakh)

Tolts M. Repressirovannaia perepis 1937 goda. Homeland. 1989. No.11, рр.56–61. https://www.researchgate.net/publication/343576848 Date of request: 07.10.2024. (in Russian)

Tragediia kazakhskogo aula. 1928-1934. Collection of documents. Vol. 2. Аlmaty: Rarity. 2018. 744 р. (in Russian)

Tursunbaev A.B. Kazakhskii aul v trekh revoliutsiiakh. Alma Ata: Kazakhstan. 1967. 483 p.

Haidarov E.E. Oral guberniasyndağy aştyq (1921-1922). The history of the Fatherland. 2021. Vol.4, no.96, рр.157–166. (in Kazakh) DOI: https://doi.org/10.51943/1814-6961_2021_4_166