Қарағанды облысының Нұра ауданында дамыған Ортағасыр кезеңінің жерлеу орнын зерттеу нәтижелері

Авторлар

А. Кукушкин Е.А. Бөкетов атындағы Қарағанды университеті, Қарағанды, Қазақстан Автор https://orcid.org/0000-0002-6262-464X
Е. Дмитриев Е.А. Бөкетов атындағы Қарағанды университеті, Қарағанды, Қазақстан; Алтай мемлекетттік университеті , Барнаул, Ресей Автор https://orcid.org/0000-0002-1440-7675
А. Раисова Е.А. Бөкетов атындағы Қарағанды университеті, Қарағанды, Қазақстан; Дарем университеті, Дарем, Ұлыбритания Автор https://orcid.org/0000-0003-4660-2501
А. Тишкин Алтай мемлекеттік университеті, Барнаул, Ресей Автор https://orcid.org/0000-0002-7769-136X
Ә. Мәкен Е.А. Бөкетов атындағы Қарағанды университеті, Қарағанды, Қазақстан Автор https://orcid.org/0009-0002-4449-6207

DOI:

https://doi.org/10.32523/3080-129X-2025-152-3S1-99-117

Түйін сөздер:

Орталық Қазақстан, дамыған Ортағасыр, қыпшақтық, жерлеу кешені, антропологиялық зерттеу, радиокөміртектік мерзімдеу

Аңдатпа

XIII ғ. басында Шыңғыс ханның басшылығымен моңғол тайпаларының бірігуі Еуразия құрлығының халқы үшін тағдырлы маңызға ие болды. Қысқа мерзім ішінде моңғол империясы Батыста Шығыс Еуропадан Шығыста Жапон теңізіне дейін әскери жолмен құрылды. Кейіннен исламның таралуының басталуымен және оны Алтын Ордада мемлекеттік дін ретінде қабылдаумен автохтонды халықтың дәстүрлі тәсілі өзгере бастады. Аталған оқиғалар табиғи түрде Орталық Қазақстанға әсер етті, онда олар XIII – 1-ші жартысындағы XV ғғ. ескерткіштерде көп қырлы көрініс тапты. Мақалада Изенді-6 қорымын зерттеу нәтижелері жарияланады. Құрылымның көлемі 7,9х7,3 м тас үйіндісі болған және қару-жарақ, ат жабдықтары, сондай-ақ тұрмыстық мақсаттағы бұйымдармен бірге жүретін топырақ шұңқырына бұзылмаған жерленген орын болды. Табылған жебенің ұшы Алтын Орда дәуіріндегі ескерткіштерге тән емес. Оның тікелей типологиялық аналогтары зерттеушілер X ғ. 2-ші жартысы мен XI ғ. 1-ші жартысына жататын шадринцев кезеңіне жатқызған Приобье үстіртінің сросткин мәдениетінің материалдарында белгілі. Шамасы, жебе ұштарының бұл түрі Алтын Орда дәуірінде де өмір сүре берді, дегенмен негізгі формасы жалпақ енетін бөлігі бар бұйымдар болды. "Сұрақ белгісі" түрінде табылған сырға қыпшақ (половец) халқына тән және мәдени маркер болып табылады. Олардың XII ғасырдан бастап таралуы іс жүзінде келесі маңызды оқиғамен – XI ғасырда қыпшақтардың дала Еуразиясында этносаяси үстемдік алуымен сәйкес келеді. Остеологиялық материалға жүргізілген талдау сүйектердің 9-12 жас аралығындағы ересек адамға жататындығын көрсетті. Бұл жаста морфологиялық сипаттамалардың шектелуіне байланысты жынысы белгісіз болып қалады. Сол жақ иық сүйегінің емделген сыну белгілері, сондай-ақ дененің сол жағындағы сүйектердің массивтілігінің орташа асимметриясы анықталды, бұл жарақаттан кейін қалпына келтіруге немесе жеке өсу ерекшеліктеріне байланысты бейімделу өзгерістерін көрсетуі мүмкін. Радиокөміртекті анықтау нәтижелеріне сәйкес 2s бойынша жерлеу жасы XIII ғасырдың соңғы үштен бірі – XIV ғасырдың аяғы шеңберінде анықталады. Алайда, бұйымдарға (әсіресе жебенің ұшына) келтірілген ұқсастықтарды ескере отырып, радиокөміртекті талдау деректеріне сын көзбен қарауға және зерттелген жерлеуді XII ғасырдың аяғы – XIII ғасырдың аяғында Изенді-6 қорымында даталауға болады деп санаймыз.

Downloads

Download data is not yet available.

Автор өмірбаяндары

А. Кукушкин, Е.А. Бөкетов атындағы Қарағанды университеті, Қарағанды, Қазақстан

Сарыарқа археологиялық институтының директоры
Е. Дмитриев, Е.А. Бөкетов атындағы Қарағанды университеті, Қарағанды, Қазақстан; Алтай мемлекетттік университеті , Барнаул, Ресей

Сарыарқа археологиялық институтының ғылыми қызметкері, Алтай мемлекеттік университетінің аспиранты
А. Раисова, Е.А. Бөкетов атындағы Қарағанды университеті, Қарағанды, Қазақстан; Дарем университеті, Дарем, Ұлыбритания

антрополог Сарыарқа археологиялық институтының ғылыми қызметкері, Дарем университеті Археология департаментінің PhD докторанты
А. Тишкин, Алтай мемлекеттік университеті, Барнаул, Ресей

тарих және халықаралық қатынастар институтының археология, этнография және музеология кафедрасының меңгерушісі
Ә. Мәкен, Е.А. Бөкетов атындағы Қарағанды университеті, Қарағанды, Қазақстан

тарих факультетінің 1 курс докторанты

Әдебиеттер тізімі

Albert A., Maples W. Stages of epiphyseal union for thoracic and lumbar vertebral centra as a method of age determination for teenage and young adult skeletons. Journal of forensic sciences. 1995. No.40 (4), pp.623–633. DOI: https://doi.org/10.1520/JFS13838J

AlQahtani S., Hector M., Liversidge H. Brief communication: The London atlas of human tooth development and eruption. American Journal of physical anthropology. 2010. No.142(3), pp.481–490. DOI: https://doi.org/10.1002/ajpa.21258

Godwin H. Half-life of Radiocarbon. Nature. 1962. Vol.195. Pp.984. DOI: https://doi.org/10.1038/195984a0

Reimer P., Austin W., Bard E., Bayliss A., Blackwell P., Bronk R., Butzin M., Cheng H., Edwards R., Friedrich M., Grootes P., Guilderson T., Hajdas I., Heaton T., Hogg A., Hughen K., Kromer B., Manning S., Muscheler R., Palmer J., Pearson C., van der Plicht J., Reimer R., Richards D., Scott E., Southon J., Turney C., Wacker L., Adolphi F., Buntgen U., Capano M., Fahrni S., Friedrich R., Kohler P., Kudsk S., Miyake F., Olsen J., Reing F., Sakamoto M., Sookdeo A., Talamo S. The IntCal20 Northern Hemisphere Radiocarbon Age Calibration Curve (0–55 cal kBP). Radiocarbon. 2020. Vol.62. Pp.725–757. DOI: https://doi.org/10.1017/RDC.2020.41

Reimer P., Bard E., Bayliss A., Beck J., Blackwell P., Bronk R., Buck C., Edwards R., Friedrich M., Grootes P., Guilderson T., Hajdas I., Hatté C., Heaton T., Haflidason H., Hogg A., Hughen K., Kaiser K., Kromer B., Manning S., Niu M., Reimer R., Richards D., Scott E., Southon J., Turney C., van der Plicht J. Intcal13 and Marine13 Radiocarbon age calibration curves 0–50,000 years calBP. Radiocarbon. 2013. Vol.55, nо.3, рp.1869–1887. DOI: https://doi.org/10.2458/azu_js_rc.55.16947

Schaefer M., Black S., Schaefer M., Scheuer L. Juvenile osteology. London: Academic Press. 2009. 384 p.

Scheuer L., Black S. Development and ageing of the juvenile skeleton. Human osteology in archaeology and forensic science. 2010. Pp. 9–22.

Ubelaker D. Human Skeletal Remains: Excavation, Analysis, Interpretation. 2nd edn. Washington, DC: Taraxacum Press. 1989. 172 p.

Akishev K., Khasenova B., Motov Iu. K voprosu o mongolskikh pogrebeniiakh XIII-XIV vv. (po materialam nekropolia Bozok). In: Bozok in the panorama of medieval cultures of Eurasia. Astana: L.N. Gumilyov Eurasian National University Publ. 2008. Pp. 56–65.

Arkheologiia SSSR. T.18. Stepi Evrazii v epokhu srednevekovia. Ed: S. Pletneva. Moscow: Nauka Publ. 1981. 303 p.

Akhinzhanov S. Kypchaki v istorii srednevekovogo Kazakhstana. Almaty: Gylym Publ. 1995. 294 p.

Baitanaev B. Sairamskii klad: srednevekovoe zoloto. Almaty. 2013. 238 p.

Beisenov A., Torgoev A., Duisenbai D., Akhiiarov I. Kurgan s «usami» Atasu-2. Volga region archeology. 2018. No.3(25), pp.103–117. DOI: https://doi.org/10.24852/2018.3.25.103.117

Varfolomeev V., Kukushkin I., Dmitriev E. Srednevekovoe pogrebenie u aula Aiuly. History and archeology of Semirechye. 2017. No.5, pp.167–173.

Vladimirov G. Sergi v vide znaka voprosa iz srednevekovoi Bolgarii (XIII-XIV vv.): o materialnykh sledakh kumanov i Zolotoi Ordy v kulture Vtorogo Bolgarskogo tsarstva. Kazan: Institute of Archeology Khalikova Publ. 2018.128 p.

Vladimirov G. Sergi v vide znaka voprosa iz Dunaiskoi Bolgarii (XIII-XIV vv.): proiskhozhdenie i areal rasprostraneniia. Volga region archeology. 2014. No.1(7), pp.223–232. DOI: https://doi.org/10.24852/pa2014.1.7.223.232

Gorbunov V., Tishkin A. Kurgany srostkinskoi kultury na Priobskom plato. Barnaul: AltSU Publ. 2022. 320 p.

Dmitriev E. Tipologicheskie osobennosti pamiatnikov mongolskogo vremeni (Tsentralnyi Kazakhstan). In: Preservation and study of the cultural heritage of the Altai region. Barnaul: AltSU Publ., 2021. Vol27, pp.188–194. DOI: https://doi.org/10.14258/2411-1503.2021.27.29

Dmitriev E., Kasenalin A., Kukushkin A. Srednevekovye zakhoroneniia mogilnika Taldinskii-1. Volga region archeology. 2024. No.2(48), pp.205–217. DOI: https://doi.org/10.24852/pa2024.2.48.205.217

Zazovskaia E. Radiouglerodnoe datirovanie – sovremennoe sostoianie, problemy, perspektivy razvitiia i ispolzovanie v arkheologii. Bulletin of Archaeology, Anthropology and Ethnography. 2016. No.1(32), pp.151–164.

Ivanov V., Kriger V. Kurgan kypchakskogo vremeni na Iuzhnom Urale (XII-XIV vv.). Moscow: Nauka Publ. 1988. 91 p.

Ivanov V., Protsenko A., Ruslanov E. Pogrebeniia s priznakami musulmanskogo obriada u kochevnikov Zolotoi Ordy. Volga region archeology. 2021. No.4(38), pp.94–107. DOI: https://doi.org/10.24852/pa2021.4.38.94.107

Kadyrbaev M., Burnasheva R. Pogrebenie kypchaka pervoi poloviny XIV veka iz mogilnika Tasmola. In: In the footsteps of ancient cultures of Kazakhstan. Alma-Ata: Nauka Publ. 1970. Pp.42–53.

Kadyrbaev M. Pamiatniki rannikh kochevnikov Tsentralnogo Kazakhstana. In: Proceedings of the Institute of History, Archaeology and Ethnography. Alma-Ata: AS KazSSR Publ. 1959. Vol.7. Pp.162–202.

Kasenalin A., Esenov S. Ūlytau öñırındegı Altyn Orda däuırı eskertkışterınde jürgızılgen zertteuler. V: Saryarka and Golden Horde: time and space. Almaty, 2019. Pp.137–140.

Kirpichnikov A. Snariazhenie vsadnika i verkhovogo konia na Rusi IX-XIII vv. In: Collection of archaeological sources. Leningrad: Nauka Publ. 1973. 138 p.

Kovychev E. Malaia Kulinda. In: Small Encyclopedia of Transbaikalia. Archaeology. Novosibirsk. 2011. Pp.198–199.

Kriger V., Zhelezchikov B. Poznekochevnicheskie pogrebeniia u pos. Rubezhka i Alebastrovo Uralskoi oblasti. Soviet archeology. 1980. No.1, pp.300–306.

Kukushkin I., Dmitriev E. Polevye issledovaniia na mogilnike Besoba (Kazakhstan). In: Preservation and study of the cultural heritage of the Altai region. Barnaul: AltSU Publ. 2016. Vol.XXII. Pp.142–147.

Loman V., Dmitriev E., Kukushkin I., Kukushkin A. Zolotoordynskie pogrebeniia mogilnika Nurataldy-2. In: Archaeological Heritage of Central Kazakhstan: Study and Preservation. Almaty: Begazy-Tasmola Publ. 2017. Pp.209–218.

Margulan A. Raskopki voina XIV veka v doline reki Nury. In: Proceedings of the Institute of History, Archaeology and Ethnography of the Academy of Sciences of the Kazakh SSR. Alma-Ata: AS KazSSR Publ. 1959. Vol.7. Pp.248–261.

Pletneva S. Pechenegi, torki i polovtsy v iuzhnorusskikh stepiakh. In: Materials and research on the archeology of the USSR. Moscow-Leningrad: AS SSSR Publ., 1958. No.62. Works of the Volga-Don Archaeological Expedition. Vol.I. Pp.151–226.

Saifetdinova E. Razvitie islama i ego traditsii na territorii Zolotoi Ordy po svedeniiam srednevekovykh arabskikh sochinenii XIII–XV vv. Islamic studies. 2022. Vol.13, no.1, pp.25–32.

Saracheva T. Iuvelirnye izdeliia vtoroi poloviny XIII-XIV vv. s territorii Severo-Vostochnoi Rusi. Brief communications from the Institute of Archaeology. 2007. Vol.221, pp.73–88.

Sedova M. Iuvelirnye izdeliia drevnego Novgoroda (X-XV vv.). Moscow: Nauka Publ. 1981. 196 p. (

Seregin N., Matrenin S., Tishkin A., Parshikova T. Altai v predtiurkskoe vremia (po materialam arkheologicheskogo kompleksa Choburak-I). Barnaul: ASU Publ. 2023. 432 p.

Spitsynie A. Razselenie drevne-russkikhie plemenie po arkheologicheskimie dannymie. Journal of the Ministry of Public Education. 1899. Vol.CCCXXIV, pp.301–340.

Tishkin A. Altai v mongolskoe vremia (po materialam arkheologicheskikh pamiatnikov). Barnaul: Azbuka Publ. 2009. 208 p.

Turganov B., Toreniiazov M. Srednevekovye sergi Khorezma. International journal Symbol of Science. 2022. No.1(11), pp.13–20.

Usmanova E., Dmitriev E., Kolbina A., Paniushkina I., Parshin Iu. Veshch-znak v «landshafte smerti» pogrebalnogo obriada Ulusa Dzhuchi (po materialam raskopok kompleksa Karasuyr v Ulytau Tsentralnyi Kazakhstan). In: Traces of phenomena and processes in archaeological sites. Stavropol: Printing house Publ. 2024. Pp.197–215.

Usmanova E., Dremov I., Paniushkina I., Kolbina A. Mongolskie voiny Ulusa Dzhuchi po materialam mogilnika Karasuyr (Ulytau, Tsentralnyi Kazakhstan). Archaeology, Ethnography and Anthropology of Eurasia. 2018. Vol.46, no.2, pp.106–113. DOI: https://doi.org/10.17746/1563-0110.2018.46.2.106-113

Fedorov-Davydov G. Kochevniki Vostochnoi Evropy pod vlastiu zolotoordynskikh khanov. Moscow: MSU Publ. 1966. 272 p.

Khasenova B. Sergi saltovskogo tipa sredinnoi Evrazii: poisk formy i soderzhaniia. In: Archaeology of Western Siberia and Altai: experience of interdisciplinary research. Barnaul: ASU Publ. 2015. Pp.355–359.