Дала заңдары мен империялық үміт арасында: 1771 жылы қалмақтардың қоныс аударуы кезіндегі қазақ билеушілерінің іс-әрекеттері

Ғылыми мақала

Қаралымдар: 356 / PDF жүктеулері: 124

Авторлар

Ж. Кундакбаева Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті, Алматы, Қазақстан Автор https://orcid.org/0000-0003-3074-6332

DOI:

https://doi.org/10.32523/3080-129X-2025-152-3-118-141

Түйін сөздер:

Ресей империясы, Kishi zhuz;, қазақтар, қалмақтар;, көшпенділер, қатынас этнографиясы, риторикалық код, алдау дискурсы

Жүктеп алу PDF файлын жүктеп алу

Аңдатпа

Мақалада көшпенділердің империялық реттеу мен араласу тәжірибелеріне жауап ретіндегі стратегиялық мінез-құлқы әрекеттері мәселесі қарастырылады. Талдаудың негізгі тұжырымдамасы көшпенді қоғамдардың саяси белсенділігі болып табылады, бұл өз алдына адалдық пен мойынсұнудан бастап, іріктемелі серіктестік, институционалдық бейімделу және қарсыласуға дейінгі кең ауқымды реакцияларда көрініс тапты. Мақаланың мақсаты - қалмақтардың Жоңғарияға қоныс аударуы барысында қазақ билеушілерінің империялық әкімшіліктің үміттеріне сай емес, көшпенді дипломатияның заңдылықтарына сүйене отырып іс-әрекет еткенін көрсету. Мақалада Кіші жүз қазақ билеушілерінің 1771 жылы қалмақтардың коныс аударуы кезіндегі Ресей империясына адалдығына кепілдік берілгеніне қарамастан, іс-әрекеттері, ең алдымен, көрнекі сипат алғаны тұжырымдалады. Шешуші әскери шаралардың орнына - икемді, жағдайға байланысты, сыйлық алу мен олжа жинауға және тәуелсіз келіссөздерге негізделген дала дипломатиясының логикасына сәйкес әрекет етті. Сол уақытта олардың іс-әрекетінде стратегиялық мүдде де көрінді: Еділ бойындағы қалмақтардың қоныс аударуы оларға тиімді болды, бұл жағдай көне және қауіпті көршіден құтылуға мүмкіндік берді. Бұрынғы зерттеулерде М.Ходорковскийден басқа, Ресейдегі көшпенділер дербес тарихи әрекет етуші ретінде емес, тек империялық саясаттың объектісі ретінде қарастырылды. Сонымен қатар авторлар олардың саяси, экономикалық және әлеуметтік жүйесінің бірегейлігін ескермеді. Алдыңғы тарихнамадан айырмашылығы, бұл мақала көшпелілерді өздерінің мүдделері мен әлеуметтік тәжірибелеріне сәйкес өзге таңылған басқару үлгілерін түрлендіруге қабілетті тәуелсіз саяси әрекет етуші субъектілер ретінде қарастырады. Сонымен қатар, мақала ғылыми айналымға алғаш рет енгізілетін үлкен архивтік құжаттар жиынтығына сүйенеді. Сонымен бірге, мақалада көшпенділердің кеңістік, қол астылық және адалдық түсініктеріне сәйкес мағыналарын анықтауға мүмкіндік беретін дискурс-талдау әдісі алғаш рет қолданылады. Алдымен мақалада қалмақтарды тоқтатуға дайын екендіктерін сөзбен ғана білдірген қазақ билеушілерінің хаттары талданады. Іс жүзінде, адал қол астылар бейнесінде көрінгенмен, қазақтар пайда табуға және Ресей тарапынан жеңілдіктерге жетуге ұмтылуы көрініс тапты. Содан кейін орыс әскерилері мен шенеуніктерінің қазақтардың адалдығына деген күмәндері көрсетіледі. Әрі қарай қазақтар неліктен қалмақтарды ұстап қала алмағандығы туралы ресми түсіндірулердегі алдау дискурсы қарастырылады. Ақырында, қалмақ әміршісі Убашидің қазақ ханы Нұралыға жолдаған үндеулері арқылы дала нормалары мен теңдік рухына негізделген, олар үшін қоныс аудару мен қол астылық дегеніміз не екенін көрсететін көшпенділердің қалыпты түсінік жүйесі немесе риторикалық коды талданады. Зерттеудің негізгі нәтижесі тарихи дереккөздерге деген көзқарасты қайта қарастыру болып табылады. Олардың объективті шындықтың көрінісі емес, нақты адамдардың мағыналық мазмұн құрылымдарын жинақтайтынын түсіну маңызды. Патша билігінің әскерилері мен шенеуніктері құрастырған архивтік құжаттар көшпенділердің нақты іс-әрекеттерін емес, болған оқиға туралы авторлардың өз ойлары бейнеленетінін ұғыну қажет. Мұндай көзқарас тарихи субъектілердің, атап айтқанда көшпенділердің іс-әрекеттерін империялық назар тұрғысынан тыс қайта қарастыруға және олардың іс-әрекеттерінің ішкі ой жүйесін анықтауға мүмкіндік береді.

Downloads

Download data is not yet available.

Автор өмірбаяны

Ж. Кундакбаева, Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті, Алматы, Қазақстан

тарих ғылымдарының докторы, Қазақстан тарихы кафедра-сының профессоры

Әдебиеттер тізімі

Howarth A., Jaakko H., Sina St., Nivi M. Adib B. Nomads’ Land: Exploring the Social and Political Life of the Nomad Category. International Political Sociology. 2024. Vol.18, no.4, рр.313–331. DOI: 10.1093/ips/olab035 (in English) DOI: https://doi.org/10.1093/ips/olae034

Khodarkovsky M. Where Two Worlds Met: The Russian State and the Kalmyk Nomads, 1600–1771. Ithaca–London: Cornell University Press. 1992. 280 p. (in English)

Khodarkovsky M. Russia's Steppe Frontier. The Making of a Colonial Empire, 1500–1800. Bloomington–Indianapolis: Indiana University Press. 2002. 304 p. (in English) DOI: https://doi.org/10.2979/3989.0

Myadar O. Mobility and Displacement: Nomadism, Identity and Postcolonial Narratives in Mongolia. 1st ed. London: Routledge. 2021. 136 p. (in English) DOI: https://doi.org/10.4324/9780429344237-1

Bakaeva E. Sakralnye kody kultury kalmykov. Elista: Institute for Complex Research of Arid Territories (IKIAT) Publ. 2009. 159 p. (in Russian)

Vasiliev D. The Birth of an Empire: The South-East of Russia in the 18th – First Half of the 19th Century. St. Petersburg: Dmitrii Bulanin, 2020. 608 p. (in Russian)

Goryaev M. Vovlechenie Kalmykii v obshchestvenno-ekonomicheskuiu sistemu Rossiiskoi imperii (posledniaia tret XVIII – konets XIX veka). Elista: Dzhangar. 2013. 224 p. (in Russian)

Goryaev M. Kalmykiia v sostave Rossiiskoi imperii: osobennosti sotsialno-ekonomicheskogo i politicheskogo polozheniia (1771–1825 gg.). Elista: Dzhangar. 2009. 131 p. (in Russian)

Dordzhieva E. Iskhod kalmykov v Kitai v 1771 g. Rostov-on-Don: Publishing House of the North Caucasus Research Center of Higher Education. 2002. 212 p. (in Russian)

Kolesnik V. Demograficheskaia istoriia kalmykov v XVII–XIX vv.: uchebnoe posobie. Elista: Kalmyk State University Press. 1997. 136 p. (in Russian)

Kolesnik V. “The Error of Khan Ubashi”. Bulletin of KalmGosU. 2016. No.1(29), pp. 11-20. (in Russian)

Kolesnik V. Poslednee velikoe kocheve: Perekhod kalmykov iz Tsentralnoi Azii v Vostochnuiu Evropu i obratno v XVII i XVIII vv. Moscow: The whole world Publ. 2003. 135 p. (in Russian)

Komandzhaev E. Administrativnaia sistema Kalmykii v XVIII–XIX vv. Elista: Kalmyk State University Press. 2009. 100 p. (in Russian)

Kundakbaeva Zh. “Znakom milosti E. I. V.” Rossiia i narody Severnogo Prikaspiia v XVIII veke”. Moscow: AIRO-XXI Publishing House 2005a. 304 p. (in Russian)

Kundakbayeva Zh. Organizatsiia imperskogo prostranstva v kochevoi srede: kazakhi i volzhskie kalmyki v orbite vnimaniia Rossii v XVIII veke. Almaty: Qazaq University. 2019. 384 p. (in Russian)

Kundakbaeva Zh. Politika Rossiiskoi imperii v otnoshenii narodov Severnogo Prikaspiia v XVIII veke: istoriografiia problemy i istochniki izucheniia. Moscow: AIRO-XXI Publishing House. 2005b. 105 p. (in Russian)

Kundakbaeva Zh. Iz tverdogo moego ee imperatorskomu velichestvu userdiia vam donoshu». Pisma kazakhskogo khana Nurali orenburgskomu gubernatoru I. A. Reinsdorpu vo vremia otkochevki kalmykov v Dzhungariiu 1770–1771 gg. Sost. Zh. Kundakbaeva. Historical archive. 2009. No.1, pp.201-211. (in Russian)

Maksimov K. “Organization of the Governance of the Kalmyk People in the Late 18th — First Quarter of the 19th Century”. Nomadic Civilization: Historical Research. 2021. No.1(1), pp.54–65. (in Russian) DOI: https://doi.org/10.53315/2782-3377-2021-1-1-54-65

Mitryuev B. Pismo Ubashi-khana iz monastyria Labrang v svete dannykh tibetskikh istochnikov o sviaziakh kalmykov s dukhovnymi ierarkhami. Bulletin of the Kalmyk Scientific Center of the Russian Academy of Sciences. 2023. No.1(25), pp.8–43. http://kigiran.com/pubs/index.php/bul/article/view/1879 (in Russian)

Omakaeva E. Chislo i tsvet v tekstakh kalmytskoi miforitualnoi traditsii. Series ‘Mysliteli’ (Thinkers) Meanings of Myth: Mythology in History and Culture. Issue 8. Collection in honor of the 90th birthday of Professor M. I Shakhnovich. Saint Petersburg: Saint Petersburg Philosophical Society. 2001. (in Russian)

Pisma namestnika Kalmytskogo khanstva Ubashi (XVIII v.). Faksimile pisem. Izdanie tekstov, vvedenie, transliteratsiia, рerevod so starokalmytskogo na sovremennyi kalmytskii iazyk, slovar D. Gedeevoi. Elista: Dzhangar. 2004. 196 p. (in Russian)

Suraganova Z. Pisma namestnika Kalmytskogo khanstva Ubashi (XVIII v.). Faksimile pisem. Izdanie tekstov, vvedenie, transliteratsiia, perevod so starokalmytskogo na sovremennyi kalmytskii iazyk, slovar D. Gedeevoi. Astana. 2009. 192 p. (in Russian)

Tsyuryumov A. Kalmytskoe khanstvo v sostave Rossii: problemy politicheskikh vzaimootnoshenii. Elista: Dzhangar. 2007. 464 p. (in Russian)

Epistoliarnoe nasledie kazakhskoi praviashchei elity 1675-1821 godov. Vved., biogr., komment., sost. i red. I. Erofeevoi. T. I. Pisma kazakhskikh pravitelei. 1675–1780 gg. Almaty: AO “ABDI Company”. 2014. (in Russian)

Yur.-Ko. (Kostenko Yu.) Begstvo kalmykov v Kitai v 1771 godu. Istoricheskii ocherk. Uralskiye Voiskovye Vedomosti. 1869a. No.6, pp.3–7. (in Russian)

Yur.-Ko. (Kostenko Yu.) Begstvo kalmykov v Kitai v 1771 godu. Istoricheskii ocherk. Uralskiye Voiskovye Vedomosti. 1869b. No.7, pp.2–7. (in Russian)

Yur.-Ko. (Kostenko Yu.) Begstvo kalmykov v Kitai v 1771 godu. Istoricheskii ocherk. Uralskiye Voiskovye Vedomosti. 1869c. No.8, pp.4–9. (in Russian)

Yur.-Ko. (Kostenko Yu.) Begstvo kalmykov v Kitai v 1771 godu. Istoricheskii ocherk. Uralskiye Voiskovye Vedomosti. 1869d. No.10, pp.2–7. (in Russian)

Yarmarkina G. Chislo v kalmytskikh delovykh tekstakh XVII-XVIII vv. (na materiale pisem khana Aiuki i ikh russkikh perevodov). Oriental Studies. 2022. No.15(5), pp.1173–1181. (in Russian) DOI: https://doi.org/10.22162/2619-0990-2022-63-5-1173-1181