1978-1980 жылдары Қарағанды мемлекеттік университетінде өзгеше ойлаған «Движение коммунары» астыртын жастар тобы тарихы
Ғылыми мақала
Қаралымдар: 154 / PDF жүктеулері: 92DOI:
https://doi.org/10.32523/3080-129X-2025-151-2-125-146Түйін сөздер:
қоғамдық-саяси өмір, жастар қозғалысы, жастар ортасындағы өзгеше ойлау, наразылық қозғалыстары, «Движение коммунары»Аңдатпа
И.В. Сталиннің «жеке басқа табынушылықты» әшкерелеген «Хрущевтік жылымық» арқылы пайда болған әлеуметтік және саяси иллюзиялар, кеңес қоғамы қуана қабылдаған қоғамдық-саяси өмірдегі шығармашылық және әлеуметтік-саяси белсенділіктің, соның ішінде жастар арасындағы белсенділіктің өсуіне ықпал етті. Қазақстан қоғамында да ерекшеліктер болған жоқ. ХХ ғасырдың 60-80 жылдарында еліміздің бостандығы мен демократиялануы үшін күресте қазақтардың ұлттық-мәдени жаңғыруына дейін түрлі мақсаттар қоятын жастар ұйымдары пайда болды. Ашық және жасырын келіспеушілік Хрущев пен Брежнев кезеңдеріндегі әлеуметтік дамудың белгілі бір маркеріне айналды. Тарихнамалық шолуда авторлар КСРО-дағы өзгеше ойлаушылардың зерттеу тарихын қарастырады. Брежнев кезеңіндегі өзгеше ойлайтын жастар ұлттық дәстүрлер мен демократиялық құндылықтар жүйесін үйлестіруді, адамның жалпыадамзаттық құқықтары мен бостандықтарын насихаттауды жақтай отырып, қоғамдық-саяси өмірге жаңа өлшем енгізуге ұмтылғанын атап өткен. Зерттеудің өзектілігі микротарихтың үзінділеріне жүгіну қажеттілігімен байланысты, бұл наразылық қозғалыстарының қалай және неліктен пайда болғанын және өзін танытқанын, диссиденттің жалпы кеңес қоғамының, атап айтқанда, қазақ қоғамының қоғамдық-саяси өміріндегі дағдарыстық жағдайда жинақталған және қалыптасқан құбылыс ретінде түсінуге мүмкіндік береді. Мақалада 1978-1980 жылдары Қарағанды мемлекеттік университетінде пайда болған «Коммунарлық қозғалыс» астыртын жастар тобының құрылу және қызмет ету тарихын зерттеу мақсаты етіп қойылған. Архивтік құжаттар негізінде (Қарағанды облысының мемлекеттік архиві, Е.А. Бөкетов атындағы Қарағанды университетінің архиві және т.б.), «Движение коммунары» қозғалысының бұрынғы мүшелерімен сұхбат материалдары арқылы топтың пайда болу себептерін, көшбасшылардың ұстанымын, оның құрамын анықтаған. Осы кезеңде жастардың белең алған жағымсыз көріністерге (тамыр-таныстық, көлеңкелі экономика, сыбайлас жемқорлық) қарсы күресу әрекеті сәтсіз аяқталды. Осы жастар тобының Орталық Қазақстанда пайда болу себептері анықталды: ГУЛАГ жабылғаннан кейін көптеген бұрынғы саяси тұтқындар өмір сүрген ортаның аймақтық ерекшеліктері; ата-аналары саяси қуғын-сүргінге ұшыраған қозғалыс көшбасшысы мен мүшелерінің отбасы тарихы; қозғалыста студенттер партия жариялаған ұрандар мен «дамыған социализмнің» шындықтары арасындағы қарама-қайшылыққа наразы болған ең білімді және белсенді жастар тобының өкілдері ретінде болды (жалпы тапшылық, ұрлық пен талан-таражыға салу, әлеуметтік әділетсіздік, билік номенклатурасының артықшылықтары және т.б. қоғамда белсенді түрде көріне бастады). Жастардың қарсыласу жағдайлары мен билік пен күш құрылымдарының топ жетекшілері мен мүшелеріне қысымы толығымен зерттеліп, «Движение коммунары» тобының негізгі қайраткерлерінің тағдырлары көрсетілген.
Downloads
Әдебиеттер тізімі
The Intimate Life of Dissent: Anthropological Perspectives. Amarasuriya H., Kelly T., Maunaguru S., Oustinova-Stjepanovic G., Spencer J. London: UCL Press. 2020. 209 p. (in English)
Abdakimov A. Istoria Kazahstana (s drevneishih vremen do nashih dnei). Almaty: "RIK" Publ. 1994. 235 p. (in Russian)
Abylhozhin Zh. Poststalinski period v istorii sovetskogo Kazahstana: chereda obrechennyh reform i nesostoiavshihsia deklaraciĭ (1953-1991 gg.). Almaty: "KBTU" Publ. 2019. 468 p. (in Russian)
Alekseeva L. Istorija inakomysliya v SSSR: noveishii period. 3-e izd., ster. Moscow: "Mosc. Helsink. Gruppa" Publ. 2012. 384 p. (in Russian)
Anatomiya konfliktov. Centralnay i Jugo-Vostochnay Evropa: dokumenty i materialy poslednei treti XX veka. T. I. Nachalo 1970-h – pervaa polovina 1980-h godov. St. Petersburg: Alethea. 2012. 736 p. (in Russian)
Ayagan B.G. Onynşy tapay. 2. Qoğamdyq-saiasi ömır erekşelıkterı. In: History of Kazakhstan (from ancient times to the present). Bes tomdyq. 4-tom. Almaty: Atamura. 2010. Рр.593–601. (in Kazakh)
Burkhanov K.N., Ayagan B.G. Onynşy tapay. 2. Qoğamdyq-saiasi ömır erekşelıkterı. In: History of Kazakhstan (from ancient times to the present). In five volumes. Vol.4. Almaty: Atamura. 2010. Рp.576–583 (in Kazakh)
Vselennaya Bratev Strugackih Fanatskoe soobshhestvo. https://www.strugatskie.com/wp-content/uploads/2022/12/1963_-_Трудно_быть_богом_без_илл..pdf Date of request: 18.02.2025. (in Russian)
Doklad Pervogo sekretarja CK KPSS N.S. Hrushheva na XX siezde 25.02.1956. https://web.archive.org/web/20220205101225/https:/www.1000dokumente.de/index.html?c=dokument_ru&dokument=0014_ent&object=translation&st=&l=ru/ Date of request: 24.02.2025. (in Russian)
Yefremova T. Novyi slovar russkogo yazyka. Tolkovo-slovoobrazovatelnyi. Moscow: Russian Language. 2000. https://www.efremova.info/ Date of request: 23.02.2025. (in Russian)
Zhagypar А. «Dvijenie komunary» astyrtyn jastar toby negızın qalağan Boris Parsegovpen sūhbaty. Astana. 25.01.2025. (in Kazakh)
Zhagypar А. Boris Parsegovpen sūhbaty barysynda alynğan qūjattar. Astana. 25.01.2025. (in Kazakh)
Zhagypar А. «Dvijenie komunary» astyrtyn jastar toby müşesı bolğan Emma Usmanovamen sūhbaty. Betpakdala. 6.08.2023. (in Kazakh)
Inakomyslie v usloviah «realnogo socializma». Poiski novoi gosudarstvennosti (konec 60-h – 80-e gg. XX v.). Moscow: Institute of Slavic Studies Russian Academy of Sciences. 2014. 728 p. (in Russian)
Kaziev S.S. Sovetskaia natsionalnaia politika i problemy doveriia v mezhetnicheskikh otnosheniiakh v Kazakhstane (1917-1991 gody). Dissertation for the Degree of Doctor of Historical Sciences. Moscow. 2015. 549 p. (in Russian)
Kontrrazvedyvatelnyi slovar (Otvetstvennyi redaktor V.F. Nikitchenko). Moscow: Scientific Publishing Department. 1972. 371 p. (in Russian)
Kohanov S. Dushi prekrasnye poryvy, ili Istorija o tom, kak «alma-mater» obyavila svoih pitomcev neblagonadezhnymi. Lenin's shift. 29.12.1989. (in Russian)
Kydyralina Zh.U. Stanovlenie i sudby idei po nacionalnomu voprosu v Kazahstane (1917-1991 gg.): istoricheskii analiz: Dissertation for the Degree of Doctor of Historical Sciences. Astana. 2008. 400 p. (in Russian)
Matishev A.B. Parsegov B.A. turaly. Qazaqstan Respublikasy Ükımetınıñ 2012 jylğy 17 aqpandağy № 227 Qaulysy. https://adilet.zan.kz/rus/docs/P1200000227/compare. Date of request: 23.02.2025. (in Kazakh)
Na koleni ne vstanu. 21.10.2023. https://dzen.ru/a/ZTAshqskLHBaVBQl. Date of request: 23.02.2025. (in Russian)
Romankina I.A. Tipologia dissidentskogo dvizhenia v SSSR (1950-e – 1980-e gody): Dissertation for the Degree of Candidate of Historical Sciences. Kolomna. 2007. 197 p. (in Russian)
Russko-kazahskii slovar: 70000 slov. Pod redakcie N.T. Sauranbaeva, G.G. Musabaeva, Sh.Sh. Sarybaeva tretie izd. pererab. i dopoln. Almaty. Daik-Press. 2005. 1152 p. (in Russian)
Sailan B.S. Keñes ökımetı tūsyndağy jastar saiasatynyñ Qazaqstanda jüzege asyryluy: tarihy men tağylymy (1917-1991 jj.): Dissertation for the Degree of Doctor of Historical Sciences. Almaty. 2010. 339 p. (in Kazakh)
Smagulov O. Qazaqtyñ aibarly disident. Maqmet Qūlmağambettıñ ömır joly. Almaty. "AmalBooks" Publ. 2020. 400 p. (in Kazakh)
Usmanova Jemma Radikovna: uchenyj, arheolog, novator. https://buketov.edu.kz/ru/media/usmanova-emma-radikovna-ueniy-arheolog-novator-799. Date of request: 23.02.2025. (in Russian)
Жарияланды
Журналдың саны
Бөлім
Лицензия
Авторлық құқық (c) 2025 З. Сактаганова, Ю. Лысенко, Ә. Жағыпар
Бұл жұмыс Creative Commons Attribution-NonCommercial-NoDerivatives 4.0 Дүние жүзінде.
