«Ежелгі зергерлік бұйымдардың құпиялары: аймақтық зергерлік мұра» Қазақстан Республикасының Ұлттық музейі қорының материалдары бойынша

Авторлар

Ә. Айтбаева Ә.Х. Марғұлан атындағы Археология институты, Алматы, Қазақстан Автор https://orcid.org/0000-0003-1991-7508
К. Сапарова Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті, Астана, Қазақстан Автор https://orcid.org/0000-0002-0581-1596
А. Саутбекова Қазақстан Республикасы Ұлттық музейі, Астана, Қазақстан Автор https://orcid.org/0009-0008-5524-069X
А. Кумарбаева Әбілхан Қастеев атындағы Мемлекеттік өнер музейі, Алматы, Қазақстан Автор https://orcid.org/0009-0000-0014-1848

DOI:

https://doi.org/10.32523/3080-129X-2025-153-4-7-26

Түйін сөздер:

күміс , зергерлік бұйымдар, Жетісу , типология, қор жинағы, Ұлттық музей, әйелдер костюмі , қазақтар

Аңдатпа

Мақалада Қазақстан Республикасы Ұлттық музейінің коллекциясын талдау негізінде қазақ халқының зергерлік бұйымдары туралы мәліметтер келтірілген. Қазақтардың материалдық мәдениетінің маңызды құрамдас бөлігі бола отырып, зергерлік бұйымдар эстетикалық ұғымдарды ғана емес, сонымен қатар қолөнер дәстүрлерін, сондай-ақ халықтың әлеуметтік-мәдени ерекшеліктерін де көрсетеді. Дәстүрлі костюмнің ең тұрақты және консервативті элементтерінің бірі бола отырып, зергерлік бұйымдар тек құнды ғана емес, көбінесе «үнсіз» ақпарат береді. Бұл жұмыс XIX-XX ғасырлардағы Жетісудағы әйелдер металл әшекейлерін жариялауға және бастапқы талдауға арналған. Жұмыс зергерлік өнердің аймақтық ерекшеліктерін зерттеуге және қола дәуіріндегі, ерте темір дәуіріндегі және ерте орта ғасырлардағы археологиялық материалдар арасындағы параллельдерді анықтауға бағытталған кешенді зерттеудің бірінші кезеңін білдіреді. Зерттеудің өзектілігі қазақ халқының сәндік-қолданбалы өнерінің дәстүрлі нысандары туралы жинақталған мәліметтерді сақтау және жүйелеу қажеттілігіне байланысты. Жаһандану мен мәдениеттерді біріздендірудің қазіргі жағдайында аймақтық вариациялардың егжей-тегжейлі маңызы ерекше маңызға ие. Зерттеу барысында түсімдер кітаптарын – коллекцияның қалыптасу тарихын жазатын деректі материалдарды зерттеуге ерекше назар аударылды. Бұл деректерді пайдалану бірқатар өнімдердің шығу тегін нақтылауға, мұражай коллекцияларының географиясы мен жинақталу ерекшеліктерін анықтауға мүмкіндік берді. Жиналған ақпарат негізінде мақалада жалпыланған статистикалық мәліметтер келтірілген, зергерлік бұйымдардың санаттары бойынша жіктелуі келтірілген: бас әшекейлері; мойын-кеуде зергерлік бұйымдары; қол әшекейлері және т.б. бізді қызықтыратын аймақтан келген зергерлік бұйымдардың әр санаты үшін технология мен ою-өрнек тұрғысынан егжей-тегжейлі сипатталған бір өкілдік мысал таңдалады. Әшекейлердің символикасы мен функционалды мақсатына ерекше назар аударылады. Көптеген өнімдердің сәндік мәні ғана емес, сонымен қатар сиқырлы функциясы бар екендігі анықталды. Зергерлік бұйымдар күмістен жасалған, бұл металдың қазақ халқы үшін құндылығын көрсетеді. Мақаланың әдіснамалық негізі семиотикалық және мәдени көзқарастар, сондай-ақ деректану, типологиялық және салыстырмалы тарихи зерттеу әдістері болып табылады. Қазақстан Республикасы Ұлттық музейінің қор коллекциясына жасалған талдау қолөнер дәстүрлерінің тұрақтылығын және өңірдің мәдени ерекшелігін көрсететін көркемдік нысандардың сабақтастығын көрсетеді. Алынған материалдар Қазақстанның дәстүрлі зергерлік өнерін одан әрі ғылыми зерттеуге негіз бола алады.

Downloads

Download data is not yet available.

Автор өмірбаяндары

Ә. Айтбаева, Ә.Х. Марғұлан атындағы Археология институты, Алматы, Қазақстан

PhD
К. Сапарова, Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті, Астана, Қазақстан

тарих факультетінің «Археология және этнология» ББ 2 курс докторанты
А. Саутбекова, Қазақстан Республикасы Ұлттық музейі, Астана, Қазақстан

гуманитарлық ғылымдар магистрі, ғылыми-әдістемелік қызметінің археология және этнография бөлімінің ғылыми қызметкері
А. Кумарбаева, Әбілхан Қастеев атындағы Мемлекеттік өнер музейі, Алматы, Қазақстан

өнертану магистрі

Әдебиеттер тізімі

Abramzon S. Predmety kul'ta kazahov, kirgizov i karakalpakov. The material culture and economy of the peoples of the Caucasus, Central Asia and Kazakhstan. Leningrad: Nauka Publ. 1978. Pp. 44–67.

Abu-r-Rayhan Muhammad ibn Ahmed al-Biruni. Sobranie svedenij dlya poznaniya Dragocennostej (Mineralogiya). Leningrad.1963. 518 p.

Aitbaeva A., Manapova A. Metaldan zhasalғan әiel әshekeilerі. Kazahstan Archeology. 2024. No.3(25), рp.32-44 (in Kazakh)

Akishev K. Drevnee zoloto Kazahstana. Alma-Ata: Oner. 1983. 264 p.

Argynbaev Kh. Kazak halkynyn kolonerі. Almaty: Oner. 1987. 128 p.

Bazarbaeva G., Dzhumabekova G. Shamanka, zhrica, princessa? (K izucheniyu statusa zhenshchiny sakskoj epohi). Elektronnyj nauchnyj zhurnal «edu.e–history.kz». 2019. No.3(19), рp.68-75

Beisenov A. Sergi sakskoi epokhi. Vestnik Tomskogo gosudarstvennogo universiteta. Istoriya. 2014. No.6, рp.121-128.

Valihanov Ch. Zapiski o kirgizah. V 5 t. Alma-Ata. 1984. T.2. Pp.7-89.

Vostrov V. Nekotorye izdelija kazahskih masterov-zergerov (po materialam jekspedicii 1955 g.). Proceedings of the IAE of the Academy of Sciences of the Kazakh SSR. Alma Ata. 1959. Vol.6. Рp.127-143.

Gyul' E. K voprosu o genezise amuletnits-tumarov. URL:https://www.academia.edu/15111905/%D0%9A (data obrashcheniya: 16.06.2025).

Zakharova I., Khodzhaeva R. Kazahskaja nacional'naja odezhda (XIX - nachalo XX v.) Alma-Ata: Nauka. 1964. 178 p.

Kupriyanova E. Ten' zhenshchiny: zhenskij kostyum epohi bronzy kak «tekst» (po materialam nekropolej Yuzhnogo Urala i Kazahstana). Chelyabinsk: Autograph. 2008. 244 p.

Margulan A. Kazahskoe narodnoe prikladnoe iskusstvo. Alma-Ata: Oner. 1986. T.1. 251 p.

Margulan A. Sochineniya. Almaty: Alatau Publ. House. 2012. Vol.11. 576 p.

Masanov E. Kuznechnoe i juvelirnoe remjosla v kazahskom aule (Vtoraja polovina XIX – nachalo XX v.). New materials on archeology and ethnography of Kazakhstan. Alma-Ata. 1961. Pp.148-170.

Naurzbaeva Z. Zakrytye i otkrytye struktury v tradicionnyh zhenskih obryadah. Bulletin of the Karaganda University. The series "History. Philosophy". 2022. No.4(108), рp.142-151.

Rudenko S. Ocherk byta kazakov bassejna rek Uila i Sagyza. The Cossacks. Anthropological essays. Leningrad. 1927. Pp.7-32.

Tokhtabaeva Sh. Semantika kazahskih ukrashenij. Ethnographic review. 1991. No.1, рp.90-102.

Tokhtabaeva Sh. Serebrianyi put kazakhskikh masterov. Almaty: Daik-press. 2005. 474 p.

Usmanova E. Kostyum zhenshchiny epohi bronzy Kazahstana: Opyt rekonstrukcii. Lisakovsk – Karaganda: Tip. TAiS. 2010. 176 p.

Khasenova B. Gendernaia simvolika epokhi srednevekovia po dannym arkheologii. Obraz zhenshchiny v otrazhenii vekov: po materialam iz Bolshogo Turgaia i sopredelnykh regionov. Almaty: IA KN MON RK. 2020. Pp. 43–58.

Khasenova B. Zhenskie ukrasheniya gunno-sarmatskogo vremeni Kazahstana. Kazahstan Archeology. 2023. No.4(22), рp.86-100.

Shaigozova Zh., Naurzbaeva A. Kratkaya enciklopediya znakov i simvolov kazahskoj kul'tury. Almaty. 2023. 320 p.