1999-2021 жылдары Орталық Қазақстан қалаларының әлеуметтік-демографиялық дамуы

Авторлар

В. Козина Е.А. Бөкетов атындағы Қарағанды университеті, Қарағанды, Қазақстан Автор https://orcid.org/0000-0003-3185-5979
А. Баймагамбетова Е.А. Бөкетов атындағы Қарағанды университеті, Қарағанды, Қазақстан Автор https://orcid.org/0009-0007-0211-0544
А. Уалтаева Ш.Ш. Уәлиханов атындағы тарих және этнология институты, Алматы, Қазақстан Автор https://orcid.org/0000-0001-9530-352X

DOI:

https://doi.org/10.32523/3080-129X-2025-151-2-81-102

Түйін сөздер:

Орталық Қазақстан, қала халқы, халық табиғи өсімін молайту, санының динамикасы, туу коэффициенті, этникалық құрамы

Аңдатпа

Бұл мақалада 1999 – 2021 жылдар кезеңінде Орталық Қазақстан қалаларының әлеуметтік – демографиялық дамуының жекелеген аспектілері зерттелді және талданды. Негізгі назар әлеуметтік–демографиялық сипаттамалардың маңызды және құрамдас бөліктеріне аударылғандықтан туу, өлім, сондай-ақ некеге тұру және ажырасу сияқты табиғи қозғалыс факторлары орын алады. Өңір азаматтарының ұлттық құрылымы талданды және оның қалай өзгеруіне байланысты себептері анықталды. Елдегі және аймақтағы жалпы әлеуметтік-экономикалық өзгерістерден кейін туындаған жыныстық – жас құрамындағы ауытқулар да байқалады. Зерттеу барысында ағымдағы статистикалық деректерді пайдалану әдістерін қолдана отырып және 1999, 2009, 2021 жылдардағы ұлттық халық санағының қорытындыларының ынтымақтастығы негізінде орындалды, олар жиынтықта есептей келе нақты сандарды берді. Орталық Қазақстан қалаларындағы әлеуметтік–демографиялық процестерді негізге ала отырып қазіргі кезеңде отандық ғылымда арнайы зерттеу нысанасына айналған жоқ екені мәлім болды. Халықты зерттеудің жекелеген аспектілерін негізгі нысанына ала отырып республиканың жалпы проблемаларына, оның аймақтарына, шағын қалаларына, сондай–ақ ел дамуының әлеуметтік-экономикалық перспективаларына арналына жол ашты. Республиканың экономикалық өсуі және оның индустриялық базасы контекстіндегі Орталық Қазақстанның маңыздылығы мен урбандалуын ескере отырып, әлеуметтік–демографиялық аспектілерді зерттеу қалалардың одан әрі дамуын болжауға келетін және өңірдің орнықты болуын және теңгерімді өсуін қамтамасыз ету үшін тиісті белгілі стратегияларды дайындауға және көрсетуге мүмкіндік береді. Мақаладағы ғылыми тұжырымдар 1999 – 2021 жылдардағы Орталық Қазақстан қалалық халқының әлеуметтік – демографиялық дамуына республика халқының құрылымы мен динамикасына ішкі және сыртқы факторларының орнын негізге ала отырып кешенді әсерін көрсететінін айқындап нақты көрсетеді. Өзектілігі мен тақырыптың маңыздылығын ескере келе оның ғылыми жаңалығы – бақылаусыз урбанизация салдарынан әлеуметтік проблемалары мен инфрақұрылымдық дамудың қарқынды жүре алмау, артта қалу қауіп төну тенденциясына назар аударылған. Қалалардың демографиялық дамуының жағымсыз тенденцияларына некенің төмендеуі және ажырасудың артуы мен өсу мүмкіндіктері жатады. 2019 жылы Қарағанды облысының өзекті мәселелерінің бірі ажырасу боғандықтан, оның коэффициенті ел бойынша орташа деңгейден жоғары болғаны алаңдаушылық пен назар аударуын туғызады. COVID – 19 пандемиясы кезінде нақты болашақта нашарлауы мүмкін аймақтағы демографиялық өсу процестеріне белгілі бір әсер етті. Осы сәттердің барлығы Орталық Қазақстан қалаларына және аймақтарына әрі қалаларының бүкіл халқының көші – қоныстарының, жүріп тұру деңгейлеріне әсер етпей қоймады. Механикалық қозғалысты зерттеу кейінгі басылымдарда толығырақ жалғасады. COVID – 19 пандемиясы болған жылдар статискаға сүйене келе өлім – жітім көп, ал туу коэфициенті төмен екенін байқалған болатын.

Downloads

Download data is not yet available.

Автор өмірбаяндары

В. Козина, Е.А. Бөкетов атындағы Қарағанды университеті, Қарағанды, Қазақстан

тарих ғылымдарының докторы
А. Баймагамбетова, Е.А. Бөкетов атындағы Қарағанды университеті, Қарағанды, Қазақстан

докторант
А. Уалтаева, Ш.Ш. Уәлиханов атындағы тарих және этнология институты, Алматы, Қазақстан

тарих ғылымдарының кандидаты, қауымдастырылған профессор, «Ғылым Ордасы» орталығының жетекшісі

Әдебиеттер тізімі

Bayserkinа F. Main tendencies of infant mortality in Kazakhstan. Journal of clinical medicine of Kazakhstan. 2014. Vol.2, no.32, pp.54–59. (in English)

Chuvakova T., Embergenova М., Karin B. Kazakhstan's experience in reducing infant and child mortality. Journal of Clinical Medicine of Kazakhstan. 2017. Vol.3, no.45, pp.150–153. (in English) DOI: https://doi.org/10.23950/1812-2892-JCMK-00515

Aitov N.A., Govako B.I., Igebaeva F.A. Gorod. Naselenie. Trudovye resursy. Ufa: Bashkir Book Publishing House. 1982. 144 р. (in Russian)

Alekseenko N.V. Izuchenie istorii naseleniia Kazakhstana v XVIII – XX vv. Ust-Kamenogorsk: VKGU. 2003. 51 р. (in Russian)

Alekseenko A.N. Narody Vostochnogo Kazakhstana. Ust-Kamenogorsk. 1994. 121 р. (in Russian)

Asylbekov M.Kh., Kozina V.V. Narodonaselenie Kazakhstana v usloviiakh suvereniteta. Almaty: Civilization. 2010. 178 p. (in Russian)

Asylbekov M.Kh., Kozina V.V. Kazakhi (demograficheskie tendentsii 80 – 90 godov) Almaty: Civilization. 2000. 101 p. (in Russian)

Asylbekov M.Kh. Kozina V.V. Kazakhi (demograficheskie tendentsii 80 – 90 kh godov). Almaty: Civilization. 2001. 111 p. (in Russian)

Barkhin M.G. Gorod 1945-1970. Praktika, proekty, teoriia. Moscow: Stroyizdat. 1974. 206 p. (in Russian)

Dmitriev A.V. Migranty v sotsiokulturnom prostranstve regiona. Sotsiologicheskie ocherki. Pod red. K. Gorshkova. Moscow: Alfa-M. 2009. 176 p. (in Russian)

Zhumasultanov T.Zh. Narod Kazakhstana: sovremennoe sostoianie narodonaseleniia v Respublike Kazakhstan. Almaty: Klassika. 2005. 104 p. (in Russian)

Iskakov U.M. Goroda Kazakhstana. Problemy sotsialno-ekonomicheskogo razvitiia. Alma Ata: Science. 1985. 168 p. (in Russian)

Kan G.V. Koreitsy Kazakhstana: istoricheskii ocherk. Almaty: Kazakhstan. 1994. 240 p. (in Russian)

Kozina V.V. Naselenie Tsentralnogo Kazakhstana (Metodologiia. Istoriografiia. Istochniki). Almaty: Civilization. 88 p. (in Russian)

Kratkie itogi. Biuro natsionalnoi statistiki Agentstva po strategicheskomu planirovaniiu i reformam Respubliki Kazakhstan. 2021. 121 p. (in Russian)

Sdykov M.N. Izmeneniia natsionalnogo i sotsialnogo sostava naseleniia Zapadnogo Kazakhstana (v kontse XIX–1989 g.): the abstract. diss. Doctor of Historical Sciences. Almaty. (in Russian)

Takizhbaeva N.Z. Selskoe naselenie Kazakhstana (po dannym Vsesoiuznykh perepisei naseleniia 1959, 1970, 1979 i 1989 gg.). Almaty: AGU. 1997. 189 p. (in Russian)

Ualtaeva A.S. Malye goroda Kazakhstana: informatsionno-istoricheskii aspekt. Almaty: Eltanym. 2014. 312 p. (in Russian)

Yanitsky O.N. Urbanizatsiia, gorod, chelovek. Moscow: Nauka Publ. 1974. 236 p. (in Russian)