Алакөл алабындағы ерте темір дәуірі қорған қорымдарының конструктивті ерекшеліктерін кешенді талдау

Ғылыми мақала

Қаралымдар: 210 / PDF жүктеулері: 169

Авторлар

Н. Ильдеряков “Археологиялық экспедиция” ЖШС , Алматы, Қазақстан Автор https://orcid.org/0000-0003-2553-3957
Ж. Тулеубаев Л. Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті, Астана, Қазақстан Автор https://orcid.org/0009-0006-1865-7125

DOI:

https://doi.org/10.32523/3080-129X-2025-151-2-7-28

Түйін сөздер:

Алакөл ойпаты, Жоңғар қақпасы, ерте темір дәуірі, көші-қон жолдары, қорған қорымдары, типология, статистика

Жүктеп алу PDF файлын жүктеп алу

Аңдатпа

Табиғи-климаттық факторларға байланысты Алакөл бассейнінде ерте темір дәуірінің көшпенділері негізінен аймақтың тау бөктерінде қоныстанды. Аймақта қозғалыс пен көші-қон үшін қол жетімді ат-көшпелі маршруттар ерекше рөл атқарды, олардың ішінде негізгісі «Жоңғар қақпасы» мен іргелес аумақтар болды. Бүгінгі таңда археологиялық ғылымның көпжылдық зерттеулерінің арқасында аймақта ерте темір дәуірінен орта ғасырларға дейінгі әртүрлі қоныстану және жерлеу ескерткіштері белгілі. Мақалада ерте темір дәуіріндегі қорған нысандарының құрылымдық ерекшеліктері қарастырылып, талданды. Алғаш рет 2020 жылғы далалық маусымда зерттелген он үш ескерткіш туралы мәліметтер жарияланып отыр. Нысандар қазіргі заманғы елді мекендер – Үшарал, Көктума және Жалаңашкөл аймақтарында орналасқан. Неғұрлым толық және объективті талдау үшін өткен ғасырдың 60-жылдарындағы стационарлық археологиялық жұмыстар барысында зерттелген отыз үш қорған бойынша статистикалық деректер түрінде қосымша материалдар қосылды. Планиграфикалық құрылымның сипатына және жарияланған қорған қорымдарының көрнекі ерекшеліктеріне көп көңіл бөлінеді. Жүргізілген бақылаулар, әртүрлі құрылыс материалдарын сипаттаумен бірге, зерттеудің бірінші кезеңінде де бір қорған алаңындағы жерлеу дәстүрлерінің әртүрлілігі мен мәдени әртүрлілігі туралы пайымдауға мүмкіндік береді. Зерттелген жерлеу элементтері мен қабір үстіндегі құрылымдардың түрлері бөлек жүйеленген. Барлығы қырық алты нысан қарастырылды. Негізгі белгі ретінде - крепидтердің немесе сауыттың астындағы алғашқы тас төсеу, сондай-ақ жерленген бастың орналасуы. Бұл элементтердің сақталу дәрежесіне және конструкциялардың күрделі бұзылулары кезінде бекіту мүмкіндіктеріне байланысты. Бұл аймақтың жерлеу кешендерінің жаңа құрылымдық ерекшеліктерін анықтауға мүмкіндік берді. Жүргізілген талдау нәтижесінде авторлар қорғандар архитектурасының өзгергіштігі туралы қорытындыға келді, бұл біздің эрамызға дейінгі I мыңжылдықтың аяғында аймақтағы күрделі этномәдени жағдайды көрсетеді. Алдын ала статистикалық талдау, әсіресе ілеспе жабдықсыз, өзекті міндет және кейін түсіндірудің бір қадамы болып табылады. Зерттелген қорғандар аймақтық археология аясында ғана емес, сонымен қатар кеңірек тарихи қайта құру туралы ақпарат береді. Сонымен қатар, Алакөл көлі бассейнінің Шығыс Қазақстан мен Жетісу арасындағы байланыстырушы орталық ретіндегі және ежелгі уақытта Орталық Азияның Шығысы мен Батысы арасындағы маңызды рөлі туралы айтуға мүмкіндік береді.

Downloads

Download data is not yet available.

Автор өмірбаяндары

Н. Ильдеряков, “Археологиялық экспедиция” ЖШС , Алматы, Қазақстан

археология магистрі, ғылым бойынша директордың орынбасары
Ж. Тулеубаев, Л. Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті, Астана, Қазақстан

тарих магистрі, “Еуразия тарихы мен мәдениетін зерттеу” ғылыми орталығының ғылыми қызметкері

Әдебиеттер тізімі

Akishev K.A., Kushaev G.A. Drevniaia kultura sakov i usunei doliny reki Ili. Alma-Ata. 1963. 320 р. (in Russian)

Baitanaev B.A. Kurgan Urdzhar: istoriia otkrytiia i nekotorye itogi issledovaniia. Kazakstan arheologiyasy (Kazakhstan archeology). 2019. No.2(4), рр.9–22. (in Russian) DOI: https://doi.org/10.52967/akz2019.2.4.9.22

Bernshtam A.N. Istoriko-arkheologicheskie ocherki Tsentralnogo Tian-Shania i Pamiro-Altaia. (Materialy i issledovaniia po arkheologii SSSR. No.26). Moscow, Leningrad: Academy of Sciences of the USSR. 1952. 347 p. (in Russian)

Valikhanov Ch.Ch. Izbrannye proizvedeniia. Academy of Sciences of the Kazakh SSR. Alma Ata: Kazgoslitizdat. 1958. 642 p. (in Russian)

Gass A. O periferii bolshikh sakskikh kurganov Iugo-Vostochnogo Semirechia (Kazakhstan). In: Cultures of steppe Eurasia and their interaction with ancient civilizations. Book 2. St. Petersburg: IIMK RAS, "Periphery". 2012. Рр.468–475. (in Russian)

Kilunovskaia M., Leus P. Novye materialy ulug-khemskoi kultury v Tuve. Archaeological news. St.Petersburg. 2018. No.24, рр.25–52. (in Russian)

Kushaev G. Pamiatniki Alakulskoi vpadiny i doliny reki Lepsy. Razdel II. Alma-Ata – Uralsk. 1968. Archive of KRASNOYARSKMEDIA News Agency. F.2, 1068, 159 р. (in Russian)

Radlov V. Kratkii otchet o poezdke v Semirechenskuiu oblast i na Issyk-Kul letom 1869 g. IRGO. 1870. VI. Рр.96–100. (in Russian)

Savinov D. Minusinskaia provintsiia Khunnu. (Po materialam arkheologicheskikh issledovanii 1984-1989 gg.). Saint-Petersburg: Elexis Publ. 2009. 226 р. (in Russian)

Umarkhodzhiev A. O vypolnennykh nauchno-issledovatelskikh rabotakh po kompleksnomu issledovaniiu chetyrekh avariinykh pamiatnikov arkheologii (kurganov), raspolozhennykh v zone stroitelstva avtomobilnoi dorogi «Usharal ‒ Dostyk», uchastok km 0–60. Arkhiv TOO "Arkheologicheskaia ekspeditsiia". SR-8 from 10.08.2020. 75 р. (in Russian)

Umarkhodzhiev A. O vypolnennykh nauchno-issledovatelskikh rabotakh po kompleksnomu issledovaniiu chetyrekh avariinykh pamiatnikov arkheologii (kurganov), raspolozhennykh v zone stroitelstva avtomobilnoi dorogi "Usharal ‒ Dostyk", uchastok km 60–184. Arkhiv TOO "Arkheologicheskaia ekspeditsiia". SR-8 from 30.09.2020. 146 р. (in Russian)

Chernikov S. Zagadka Zolotogo kurgana. Gde i kogda zarodilos "skifskoe iskusstvo". Moscow: Nauka Publ. 1965. 190 р. (in Russian)

Shorokhova I. Statisticheskie metody analiza: (ucheb. posobie). I M-in educationsm and Sciences Ros. Federations, Ural. Feder. UN-T. Yekaterinburg: ed-in the Urals. UN-Ta, 2015. 300 р. (in Russian)

Yarygin S., Sakenov S., Ilderiakov N., Ganieva A. Tausamaly petroglifterі, belgіlerі men taңbalary. Petroglify, znaki i tamgi Tausamaly. Petroglyphs, signs and tamgas of Tausamaly. Atlas. Astana, 2024. 384 р. (in Kazakh, in Russian, in English)

Yarygin S., Ilderiakov N. Pogrebenie "pazyrykskogo tipa" na mogilnike Tausamaly. Narody i religii Evrazii. 2021. No.26(2), рр.23–39. https://doi.org/10.14258/nreur(2021)2-02 (in Russian) DOI: https://doi.org/10.14258/nreur(2021)2-02

Yarygin S., Umarkhodzhiev A., Ilderiakov N. Issledovaniya kurganov no 33 i 34 na mogil'nike Tausamaly. Bulletin of the Kazakh National Pedagogical University named after Abai. 2021. No.2(69), pp.118–124. https://doi.org/10.51889/2021-2.1728-5461.15 (in Russian) DOI: https://doi.org/10.51889/2021-2.1728-5461.15