Жала мен жаза: әйелдер тағдырында
Ғылыми мақала
Қаралымдар: 54 / PDF жүктеулері: 34DOI:
https://doi.org/10.32523/3080-129X-2025-151-2-103-124Түйін сөздер:
ІІХК, архивтік құжаттар, отанын сатқан отбасы мүшелері, саяси қуғын-сүргін, халық жауыАңдатпа
Қазақстанның кеңестік жылдарғы тарихы мен тағдыры ақтаңдақтарға және қайшылықтарға толы. Олар жайлы толымды да, батыл сөздер қайта құру жылдарында айтыла бастады. Зерттеу үдерісі мен ауқымы тәуелсіздік тұсында айтарлықтай ұлғайды. Бұл орайдағы ұлы бетбұрыс 1989 жылы А. Байтұрсынұлының, Ж. Аймауытовтың, М. Дулатұлының ақталуы екені сөзсіз. Келесі шешуші қадам ҚР Президенті Қ. Тоқаевтың бастамасымен қолға алынған қуғын–сүргін құрбандарын толық ақтау үдерісін бастау болып табылады.Тақ ырыптың өзектілігі Отан тарихын ақтаңдақтардан арылтумен анықталады. Тарих ғылымының қасиеті мен құдыреті ақиқатты айта алуында. Соңғы 5 жыл ішінде 311 мың Қазақстан азаматы толық ақталды. Демек, миллиондаған әулет пен отбасы аталары, әкелері, әжелері мен бауырлары қашан, не үшін, қайда өмір жолдары аяқталғанын білді, тарихи санасын дұрыс қалыптастыруға, отансүйгіш сезімін нығайтуға мүмкіндік алды. Мәселеге қоғам тарапынан да, зерттеушілер тарапынан да сұраныс жоғары. Оның басты себебі саяси қуғын–сүргін материалдарының ұзақ жылдар зерттеушілер үшін жабық, құпия сақталуына байланысты. Тіптен саяси қуғын–сүргін құрбандары, олардың ұрпақтары ақиқатқа қол жеткізе алмай, шындықты айта алмай өмірден өтті. Біздің ойымызша, Ұлттық қауіпсіздік комитеті мен Ішкі істер министрлігінің, Бас прокуратураның арнайы мемлекеттік архивтерінде «құпия», «аса құпия» грифімен сақталған саяси қуғын–сүргін материалдары пердесінің ашылуы мәселенің күн тәртібінен түспеуіне негіз болып отыр. Зерттеудің мақсаты 1937–1938 жылдарда орын алған «Үлкен террор» тұсында «Отанын сатқан отбасы мүшесі» айыбымен қуғын-сүргінге ұшыраған әйелдердің қасіретті тағдырын архивтік құжаттар негізінде зерделеу. Зерттеудің деректік негізін Қазақстан Республикасы Президенті Архивіне 2022-2023 жылдары ІІМ, ҰҚК мен Бас прокуратураның арнаулы мемлекеттік архивтерінен қабылданған архивтік қылмыстық-тергеу істері және Карлагта жазасын өтеген әйелдердің жеке істері құрайды. Бұл құжаттардың негізгі дені ғылыми айналымға алғаш рет еніп отыр.Қорғансыздың күйін кешкен әйелдердің, соның ішінде Қазақ КСР Орталық атқару комитетінің төрағасы Ұ. Құлымбетовтің әйелі Ә.Құлымбетованың, белгілі жазушы Б.Майлиннің әйелі К. Майлинаның, ҚазССР сауда наркомы, кейін ішкі сауда наркомы қызметтерін атқарған Ш. Дивеевтің әйелі Ф. Дивееваның, Алаш қозғалысының белсендісі, совет өкіметі тұсында Алматы қ. хайуанаттар паркінің директоры қызметін атқарған М. Төлебаевтың әйелі Х. Төлебаева-Жүнісбаеваның жазықсыздан жазықсыз 5-8 жылға дейін еңбекпен түзеу лагерлеріне айдалғаны архивтік құжаттар негізінде жан-жақты зерделенген. Бұл әйелдердің тағдыры ортақ «Отанын сатқан отбасы мүшесі» болғаны. Қуғындау саясатының ана мен баланы айырып, оларды зар жылатқаны Б. Майлин балаларының тағдыры негізінде көрсетілген. Зерттеу нәтижесінде архивтік қылмыстық-тергеу істерінің құрамы бір тектес құжаттардан тұратыны анықталды. Алайда бұл істер жекелеген отбасылар басына түскен қасіреттің дәлелі мен дәйегі, бұл өз кезегінде отбасы тарихын, әулет тарихын зерттеуге негіз болады. Құжаттарды сын көзбен зерделеу арқылы саяси қуғын-сүргінге ұшыраған әйелдердің барлығына бірдей жалған айып тағылып, жазықсыз жазаланғанына көз жеткіздік. Сондай-ақ, саяси қуғын-сүргіннің жоспарлы түрде жүзеге асқаны негізделді.
Downloads
Әдебиеттер тізімі
Alaşorda ısı. 1920-1940 jj. Qūjattar men materialdar. 8 tom. Äuletterge jasalğan qianat. Qūrast.: H. Äbjanov, G. Nūrymbetova, Z. Myrzataeva, B. Balğazina. Almaty: Kitap. 2023. 528 p. (in Russian / in Kazakh)
Aldazhumanov K., Aldazhumanov E. Deportatsiia narodov – prestuplenie totalitarnogo rezhima. Almaty: «The Twentieth Century Foundation». 1997. 16 p. (in Russian)
Allaniiazov T. Krestianskie vystupleniia 1929-1932 gg. v Kazakhstane: opyt i problemy izucheniia. Almaty: «The Twentieth Century Foundation». 2002. 88 p. (in Russian)
Arendt Kh. Istoki totalitarizma. Moscow: Centralcom.1996. 672 p. (in Russian)
Baktorazov S.U. Qazaqstannyñ Oñtüstık öñırınde jürgızılgen saiasi quğyn-sürgın. Almaty: Daryn publishing house. 2022. 307 p. (in Kazakh)
Bzhezinskii Z., Fridrikh K. Totalitarnaia diktatura i avtokratiia. Moscow: INION. 1993. 415 p. (in Russian)
Bulatova D. Espolov. 90 let spustia: Zabytaia glava Alash-Ordy. Almaty: Umіt. 2013. 232 p. (in Russian)
Volkogonov D.A. Triumf i tragediia. Politicheskii portret I. Stalina. Moscow: APN Publ. 1989. 338 p. (in Russian)
Dilmanov S.D. Ispravitelno-trudovye lageria NKVD-MVD SSSR na territorii Kazakhstana (30-e – 50-e gody XX veka). Almaty: [b. i.]. 2002. 344 p. (in Russian)
Zhanbossinova A.S. Repressivnaia politika Sovetskogo gosudarstva v 20-50-e gody XX veka (na primere Vostochnogo Kazakhstana): abstract of the Doctor diss. Semey: Publishing house "Tengri". 2010. 41 p. (in Russian)
Zhanbossinova A. i dr. Gendernyi aspekt politicheskikh repressii (na primere Vostochnogo Kazakhstana). The world of the Great Altai. 2018. No.4, pp.545–557. (in Russian) DOI: https://doi.org/10.31551/2410-2725-2018-4-4-545-557
Zhanbossinova A.S. Proshu sniat s menia nezasluzhennoe kleimo 58-i stati: ego-dokumenty v istorii politicheskogo terrora v Kazakhstane. Semey: Intellect. 2020. 580 p. (in Russian)
Zhanbossinova A.S. Vertikal i gorizontal Bolshogo terrora: politicheskie repressii v Kazakhstane v 1937-1938 gg.: sbornik dokumentov. Astana: Center Elite. 2024. 886 р. (in Russian)
Zhurtbai T.K. Dvizhenie Alash: sbornik materialov sudebnykh protsessov nad alashevtsami. In 3 t. Almaty: OF Degdar. 2016. T.1. 424 р.; T.2. 400 p.; T.3. 408 p. (in Russian)
Kalybekova M.Ch. Istoriia deportirovannykh narodov Kazakhstana (1937-1956 gg.): Dissertation .... Candidate of Historical Sciences. Almaty: Jem. 2005. 188 p. (in Russian)
Kalybekova M. Istoriia deportirovannykh narodov Kazakhstana (1937-1956 gg.). Almaty: LEM. 2008. 187 p. (in Russian)
Kozybaev M. Jaudy şaptym tu bailap. Almaty: Kazakhstan. 1994. 192 p. (in Kazakh)
Kozybaev I.M. «Bolshoi terror» v Kazakhstane. Almaty: Raritet. 2019. 368 p. (in Russian)
Kozybaev I.M., Zhanbossinova A.S. Skrytye liki terrora: Istoriia v dokumentakh i sudbakh. Astana: Elite. 2024. 352 p. (in Russian)
Koygeldiev M., Omarbekov T. Tarih tağylymy ne deidı? Almaty: Native language. 1993. 208 p. (in Kazakh)
Koygeldiev M. Alaş qozğalysy. Bırınşı tom. Öñdelıp, tolyqtyrylğan ekınşı basylymy. Almaty: School Publ. 2008. 480 p. (in Kazakh)
Koygeldiev M. Alaş qozğalysy. Ekınşı kıtap. Almaty: School Publ. 2017. 656 p. (in Kazakh)
Konkvest R. Bolshoi terror. Riga: Rakstnieks. 1991. 414 p. (in Russian)
Kuderina L.D. Genotsid v Kazakhstane. Moscow: Skorpion. 1994. 63 p. (in Russian)
Kukushkina A. Akmolinskii lager zhen izmennikov Rodiny. Istoriia i sudby. Karaganda: [b. i.]. 2002. 184 p. (in Russian)
Kukushkina A.R. Akmolinskii lager zhen «izmennikov Rodiny»: istoriia i sudby. Karaganda: [b. i.]. 2008. 248 p. (in Russian)
Kydyralina Zh. Alimkhan Ermekov. Pod obshch. red. B. Aiagana. Almaty: Litera-M. 2012. 320 p. (in Russian)
Kydyralina Zh. U. Alimkhan Ermekov: sudba i vremia. Astana: Foliant. 2015. 440 p. (in Russian)
Lubjanka. Stalin i Glavnoe upravlenie gosbezopasnosti NKVD. Arhiv Stalina. Documents of the highest organs of party and state power. 1937-1938. Moscow: MFD. 2004. Рp.238-239. (in Russian)
Materialy Gosudarstvennoi komissii po polnoi reabilitatsii zhertv politicheskikh repressii (20–50 gody XX veka). 1–52 tt. Pod obshch. red. E.T. Karina. Nur-Sultan: [b. i.]. 2022. (in Russian)
Marsekov R. Qazaq qaida bara jatyr? Almaty: Asia Center. 2018. 368 p. (in Kazakh)
Nurpeisov K. Alaş häm Alaşorda. Almaty: Atatek. 1995. 256 p. (in Kazakh)
Omarova G. Aljir qasıretı: azap şekken analar estelıgınde. Electronic scientific journal “edu.e-history.kz”. 2019. No.4(27), рр.289–296. DOI: https://edu.e-history.kz/index.php/history/article/view/841 (in Kazakh)
Omarbekov T. 20-30 jyldardağy Qazaqstan qasıretı. Almaty: Sanat. 1997. 320 p. (in Kazakh)
Omarbekov T. 20-30 jj. halyq köterılısterı: Zertteu. Almaty: Arys publishing house. 2018. 480 p. (in Kazakh)
Orynbaeva D.Sh. Politicheskie repressii v Kazakhstane v 1937-1938 gg.: Sravnitelnyi analiz problemy: dissertations ... Candidate of Historical Sciences. Almaty: [b. i.]. 1999. 180 p. (in Russian)
Prikaz NKVD SSSR №00486 «Ob operatsii po repressirovaniiu zhen i detei izmennikov rodiny». 15 avgusta 1937 g. Memorial Aspect. 1993. No.2–3. https://nkvd.tomsk.ru/content/editor/DOCUMENTS/ArhiwnDokuments/SSSR/SSSR_1918_1988/45-15-08-37-Operativnyj-prikaz-00486.pdf (data obrashcheniia 14.04.2025) (in Russian)
Pushkareva N.L. Predmet i perspektivy gendernogo podkhoda v istoricheskikh naukakh. In: Gender and gender in human and social sciences. Tver: Feminist-Press. 2005. (in Russian) 384 p.
Repina L.P. Zhenshchiny i muzhchiny v istorii: Novaia kartina evropeiskogo proshlogo. Ocherki. Khrestomatiia. Moscow: The Russian Political Encyclopedia (ROSSPEN). 2002. 352 p. (in Russian)
Salkynbek D. Qairatker Ydyrys Mūstambaiūly. Almaty: KazNTU. 2013. 278 p. (in Kazakh)
Sarsembina K. Stalindık quğyn-sürgınge ūşyrağan äielder. The truth. 2021. No.7, pp.70–80. (in Kazakh)
Sarsembina K., Kozybaeva M. Saiasi quğyn-sürgınge ūşyrağan äielder (Aqmola oblysy boiynşa). Electronic scientific journal “edu.e-history.kz”. 2021. No.3(27), pp.802–814. https://doi.org/10.51943/2710-3994_2023_36_4_802-814 (in Kazakh) DOI: https://doi.org/10.51943/2710-3994_2023_36_4_802-814
Sarsembina K. Analar şekken qasıret. Almaty. 2021. 175 p. (in Kazakh)
Tepliakov A.G. Mashina terrora: OGPU–NKVD Sibiri v 1929-1941 gg. Moscow: New chronograph. 2008. 608 p. (in Russian)
Ūzaqbai Qūlymbetov – qazaq bilıgınıñ aqsaqaly: ğylymi zertteuler, estelıkter jäne ğūmyrnamalyq hikaiat. Аuthor: H. Abzhanov et al. Almaty: Kazakh encyclopedia. 2022. 512 p. (in Kazakh)
Shaimukhanov D.A., Shaimukhanova S.D. Karlag. Almaty: [b. i.]. 1997. 177 p. (in Russian)
Shokai М. Tañdamaly. Almaty: Source. 1999. T.2. 519 p. (in Kazakh)
Iunge M., Bordiugov G., Binner R. Vertikal bolshogo terrora. Istoriia operatsii po prikazu NKVD № 00447. Moscow: New chronograph. 2008. 778 p. (in Russian)
Жарияланды
Журналдың саны
Бөлім
Лицензия
Авторлық құқық (c) 2025 Г. Нурымбетова, Б. Балгазина
Бұл жұмыс Creative Commons Attribution-NonCommercial-NoDerivatives 4.0 Дүние жүзінде.
