L.N. Gumilyov Eurasian National University Gumilyov Journal of History 3080-129X 2025 03 31 Новые данные к антропологии тюркского населения Жетысу 7 27 10.32523/3080-129X-2025-150-1-7-27 rus Р. Жанузак Институт археологии им. А.Х. Маргулана, Алматы, Казахстан 0000-0002-0787-2034 К. Сихымбаева Центральный государственный музей РК, Алматы, Казахстан 0000-0003-0340-2622 А. Чильдебаева Департамент Антропологии, Университет ш. Техас, гг. Остин, Техас, США 0000-0002-3144-6481 2025 03 16 В статье рассматриваются антропологические особенности тюркского населения Жетысу на примере памятника Самсы, расположенного в Жамбылском районе Алматинской области. Раннетюркские погребения могильника по результатам радиоуглеродного датирования С14, и анализа погребального обряда и вещевого инвентаря датируются в пределах VIII–X вв. Целью настоящего исследования является введение в научный оборот новых данных по антропологии тюркского населения Жетысу и восполнение пробелов в малоизученном направлении отечественной истории. Скелетные останки людей, погребенных на памятнике Самсы были обработаны в Лаборатории физической антропологии Института археологии им. А. Маргулана в г. Алматы. В работе анализируются морфологические особенности черепов, зубной системы и посткраниального скелета индивидуумов из могильника Самсы. Для этого были проведены измерения черепов и элементов посткраниального скелета по краниометрическим и остеометрическим программам. По результатам краниологических исследований выяснилось, что люди, погребенные на этом могильнике, представлены несколькими антропологическими типами: европеоидный, монголоидный и смешанный. Мужская выборка черепов в сумме характеризуется средним продольным, большим поперечным и малым высотным диаметрами черепной коробки. По черепному указателю она относится к категории брахикранных. Женские черепа, как мужские, морфологически различаются между собой. На нескольких черепах фиксируются следы непреднамеренной искусственной «бешиковой» деформации. Подобные изменения форм головы обычно связаны с длительным лежанием ребенка на спине в колыбели. На основе изучения зубной системы индивидуумов, делается заключение, что одонтологический статус ранних тюрков Жетысу характеризуется как европеоидный с присутствием восточных (монголоидных) элементов. Разнотипность антропологического состава наблюдается среди тюркского населения Казахстана и близлежащих регионов. По результатам внутригруппового анализа посткраниумов можно отметить, что мужские скелеты по комплексу черт относятся к «степному» морфологическому типу, характеризуемый средними или повышенными длинами костей конечностей и сбалансированными пропорциями. Данный тип был широко распространен на территории Евразии в предшествующие эпохи. Длина тела, высчитанная по размерам правых бедренных костей по методу К. Пирсона и А. Ли, составила в среднем 166,9 см, по С. Дюпертюи и Д. Хэддену 173,4 см. Женские посткраниальные скелеты более грацильного сложения. Практически все длинные кости характеризуются средней (ниже среднего) массивностью. Элементы крепления мышц на костях развиты средне или выше среднего. Индексы пропорций свидетельствуют о скорее средних соотношениях длин костей конечностей.
L.N. Gumilyov Eurasian National University Gumilyov Journal of History 3080-129X 2025 03 31 The Phenomenon of “Tekke” in the Context of the Spiritual and Cultural Identity of Turkic-Muslim Peoples (Mid 19th – Early 20th Century) 28 45 10.32523/3080-129X-2025-150-1-28-45 eng М. Эгамбердиев Казахский национальный университет имени аль-Фараби, Алматы, Казахстан 0000-0002-1022-0483 A. Азмұханова Евразийский национальный университет им. Л.Н. Гумилева, Астана, Казахстан 0000-0001-9535-7851 2025 03 10 This study explores the significance of Anatolian tekkes as pivotal spiritual and religious institutions that profoundly influenced the Islamic identity of Turkic communities in Central Asia. It draws upon an in-depth analysis of Eastern archival records and manuscript traditions, shedding light on the processes of collecting, safeguarding, and interpreting Islamic manuscripts. A central focus is placed on the role of tekkes in pilgrimage, Islamic scholarship, and the broader cultural-religious development of Turkic societies. Historical accounts underscore the profound connection between manuscript traditions and the operations of tekkes, which functioned as depositories, transcription centers, and distribution points for theological discourse, philosophical essays, and literary works rooted in Islamic thought. Notably, tekkes were not confined to religious functions; they also acted as cultural nexuses, bridging diverse regions and fostering spiritual unity within the Turkic-Muslim sphere. Within this framework, particular attention is given to Uzbek tekkes in Istanbul, which emerged as focal sites of religious convergence for Central Asian pilgrims while also serving as conduits for the dissemination of Islamic knowledge and devotional practices. The theoretical foundation of this research is based on cultural archival studies and historical-cultural analysis, which regard manuscripts as integral elements of collective memory, ensuring the transmission of religious doctrines and spiritual customs. Methodologically, the study employs a comparative-historical approach, textual scrutiny of archival sources, and an examination of the socio-political, ethno-religious, and cultural dimensions of tekkes. Special emphasis is placed on Uzbek dervish tekkes within the Ottoman Empire, their involvement in pilgrimage networks, and their instrumental role in spreading Sufi traditions among Turkic populations. The evaluation of primary sources reveals that Uzbek tekkes in Istanbul functioned not only as centers for spiritual education but also as arenas for social engagement, reinforcing Islamic communal identity. The manuscripts preserved and composed in these tekkes were more than revered texts; they were dynamic instruments of religious instruction that embedded Islamic thought within the community. On a broader scale, tekkes operated as crucial spiritual institutions that facilitated the transmission of knowledge and upheld cultural-religious continuity among the Turkic-Muslim communities of the Russian Empire from the mid-19th to early 20th centuries. The findings substantiate that Uzbek tekkes in Anatolia played a fundamental role in reshaping religious and educational practices, particularly amid the socio-political turbulence of the late 19th and early 20th centuries. Their contributions to Islamic pedagogy and intercultural dialogue emphasize the necessity for further exploration of their manuscript legacy, offering deeper insights into the religious and ethno-cultural dynamics of the Turkic world.
L.N. Gumilyov Eurasian National University Gumilyov Journal of History 3080-129X 2025 03 31 Key discourses of Turkish Eurasianism 46 67 10.32523/3080-129X-2025-150-1-46-67 eng Г. Жуматай Университет Нархоз, Алматы, Казахстан 0000-0003-0468-8538 А. Ыскак Университет Нархоз, Алматы, Казахстан 0000-0003-3998-584X Я. Сари Университет Ибн Халдуна, Стамбул, Турция 0000-0002-3383-6600 2025 03 11 The goal of this paper is to explore Turkish Eurasianism, ascertaining and analyzing diverse types and concepts of Eurasianism in Türkiye. The objectives of the study are to examine theoretical, conceptual, and ideological origins and foundations of various types of Eurasianism in Türkiye and look into how they influence foreign policy course of Ankara, particularly in diverting the country away from the traditional unidimensional pro-Western Kemalist orientation and drifting it towards Eurasia by cultivating closer rapprochement and forging a strategic alliance with leading powers of the continent. The relevance and novelty of the topic are reflected in the in-depth critical analyses of the pertinent sources as well as in identifying the character and peculiarities of Eurasianist discourses in Türkiye. The results of the study have demonstrated that although Turkish Eurasianists are not a united political force and are not unanimous in foreign policy matters, to a certain degree they tend to exhibit anti-imperialist, anti-Western and counter-hegemonic attitudes. Adhering to anti-Western and more autonomous foreign policy course, Turkish Eurasianists tend to give a top priority for Ankara’s strategic independence from the West and its closer rapprochement with Russia, China, Turkic states and other countries in Greater Eurasia. Despite their ardent support and advocacy for a greater autonomy from the West and reorienting the country to Greater Eurasia, as domestic political movements they are rather marginal, holding limited sway over Türkiye’s internal and external policy. Therefore, to have a voice and a meaningful influence over Türkiye’s foreign policy course, Turkish Eurasianists are periodically forced to ally themselves with powerful political parties such as Erdoğan’s AK Party (AKP). Although Turkish Eurasianists consistently advocate for reorienting Türkiye to Eurasia, Ankara’s foreign policy is mostly determined by pragmatic approaches. From this perspective, although after the collapse of the bi-polar world order Türkiye has increasingly sought to cultivate a balanced international policy as a ‘middle power’, the nation’s full disengagement from the Western strategic security system has never been a priority for Türkiye. As Ankara is deeply integrated and embedded within the policy and security system of the West since the inception of the Cold War, Turkish policymakers have emphasized the strategic partnership with the Transatlantic alliance system, focusing on EU membership.
L.N. Gumilyov Eurasian National University Gumilyov Journal of History 3080-129X 2025 03 31 Денежная реформа 1947 г. глазами китайских дипломатов из Новосибирска 68 83 10.32523/3080-129X-2025-150-1-68-83 rus Н. Аблажей Институт истории Сибирского отделения Российской академии наук, Новосибирск, Россия 0000-0002-3215-0615 А. Фарманчук Новосибирский государственный университет, Новосибирск, Россия 2025 03 15 Статья посвящена советской денежной реформе 1947 года в контексте анализа ее последствий для иностранных граждан и дипломатических представительств. 14 декабря 1947 года Совет Министров СССР и Центральный комитет Всесоюзной коммунистической партии (большевиков) приняли постановление о проведении денежной реформы и отмене карточек на продовольственные и промышленные товары. Реформа была направлена на устранение диспропорции между избыточной денежной массой, образовавшейся в результате эмиссии на военные расходы, и предложением товаров, в основном путем изъятия сбережений у населения путем установления неблагоприятного обменного курса. Цель статьи ‒ показать влияние денежной реформы 1947 года на иностранные дипломатические представительства, аккредитованные в СССР, на примере взаимодействия Генерального консульства Китая в Новосибирске с советскими властями. В статье рассматривается конфликтная ситуация между отделением Государственного банка и консульством Китая по поводу переоценки рублевого вклада после реформы. Выбор советской стороной стран, для которых были сделаны исключения, по мнению китайской стороны, был неоправданным; более того, СССР и Китайская Республика позиционировали друг друга как дружественные страны. Это обстоятельство было представлено китайской стороной в качестве политического аргумента, позволяющего им рассчитывать на льготные условия для конвертации рублевого счета. В статье публикуется переписка между консульством и главой исполнительной власти Новосибирска и постановление правительства СССР «О порядке обмена денег для дипломатических представительств в СССР в связи с проводимой денежной реформой и отменой карточной системы» от 14 декабря 1947 года, которое находится в стадии разработки. впервые введен в научный оборот. Документы были сданы на хранение в Государственный архив Новосибирска в фонде Новосибирской городской думы. Делается вывод о том, что стратегии и практики иностранных дипломатических представителей в контексте конфискационной реформы оказались схожими с финансовыми установками и поведением части населения страны и партийно-советских элит, направленными на сохранение сбережений.
L.N. Gumilyov Eurasian National University Gumilyov Journal of History 3080-129X 2025 03 31 Суэц каналының геосаяси тарихы және әскери – стратегиялық маңызы (ХІХғ. екінші жартысы – ХХ ғ. бірінші жартысы) 84 108 10.32523/3080-129X-2025-150-1-84-108 kaz К. Байтуреева Евразийский национальный университет им. Л.Н. Гумилева, Астана, Казахстан 0000-0001-5132-2585 Ж. Турекулова Южно-Казахстанский университет им. М. Ауезова, Шымкент, Казахстан 0000-0002-2461-2488 В. Султанова Университет «Мирас», Шымкент, Казахстан 0009-0001-2829-443X 2025 03 16 ХІХ ғасырдың өзінде басталған жаһандану үрдістерінің дамуы тиімді де қысқа көлік жолдарының өзектілігін тудырды. Аймақтар мен континенттерді байланыстыру мақсатында жасанды каналдар құрылысы арқылы теңіз жолдарын қысқарту идеялары ерекше қызығушылыққа ие болды. Суэц каналы – аймақтық, ұлттық және халықаралық деңгейдегі экономикалық және саяси мүдделер тоғысқан, геостратегиялық жағынан маңызы ерекше су арнасы болып табылады. Бұл маңызды су жолын тек сауда артериясы ғана емес, Батыс пен Шығыс арасын жалғастырушы символ деп айқындай аламыз. Мақалада геотарих парадигмасы негізінде ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың бірінші жартысына дейінгі аралықтағы Суэц каналының әскери-стратегиялық маңызын тудырған геосаяси факторлар мен тарихи үдерістер қарастырылады. Суэц каналының халықаралық құқықтық режимінің қалыптасуының алғышарты болған тарихи оқиғаларға архив құжаттары негізінде талдау жүргізіледі. Суэц каналы жобасының пайда болу себептері, олардың жүзеге асырылу барысы, халықаралық мойындалған толыққанды техникалық жобаға айналуы қарастырылады. Зерттеуде Суэц каналы ұлттық мемлекеттер тарапынан емес, халықаралық «Суэц каналының компаниясы» түріндегі интернационалдық корпорация тарапынан жүзеге асырылған алғашқы трансұлттық жоба ретінде зерделенеді. Аталмыш тәсіл негізінде Суэц каналының стратегиялық маңызын қарастыру, трансұлттық корпорациялардың ықпалы жоғары заманауи экономикалық үрдістерді талдауға мүмкіндік береді. Бірінші дүниежүзілік соғыс барысындағы стратегиялық маңызы және канал бейтараптығының сақталу мәселелері, Осман империясының каналды басып алуға деген ұмтылысы қарастырылады және Екінші дүниежүзілік соғыс кезіндегі Италия мен Германияның Суэц каналына қатысты мүдделері айқындалады. ХХ ғасырдың 40-50 жылдарындағы Ұлыбританияның Суэц каналы аумағында өз ұстанымдарын сақтап қалуға бағытталған әрекеттеріне талдау жасалынады. ХІХ ғасырда Ұлыбританияның императорлық коммуникацияларының негізгі көзіне айналған Суэц каналы – дүниежүзілік соғыстар кезінде өз міндетін толыққанды атқарды деген тұжырымдар жасаймыз. Қиындықтар мен әуе шабуылдарына қарамастан кемелерді бір теңізден екінші теңізге өткізудің қауіпсіздігін қамтамасыз ете алды. Суэц каналы аймағы қорғаныс және одақтас елдердің әскерлері дайындалған маңызды әскери алаң болды. Каналдың құрылысы Египеттің еуропалық бағыттағы модернизациясының негізгі қозғаушы күші болды. Суэц каналының бастапқыда орасан зор модернизациялық әлеуеті болды, ол Египеттегі әскери, білім беру, мәдени және экономикалық реформалар кезінде толығымен іске асырылды. Канал құрылысы жаһандық сауда-экономикалық қатынастардың дамуында маңызды рөл атқарды және геосаяси трансформациялардың маңызды тетігіне айналды. Ірі көлік жобасының құрылысы нәтижесінде әлемдік державалар арасында ықпал ету салаларын қайта бөлу үрдісі де орын алғанын ескерту маңызды. Канал құрылысы аяқталғаннан кейін Египеттің өзі әлемдік саясат жүйесіндегі маңызды геостратегиялық мәнге ие елге айналды.
L.N. Gumilyov Eurasian National University Gumilyov Journal of History 3080-129X 2025 03 31 Периодическая печать Туркестанского края как источник по изучению истории Казахстана начала ХХ в. 109 127 10.32523/3080-129X-2025-150-1-109-127 rus Г. Ксенжик Казахский национальный аграрный исследовательский университет, Алматы, Казахстан 0000-0001-7601-6103 2025 03 16 Цель статьи - представление исторической реконструкции изменения образа жизни казахов во фронтирном пространстве Казахстана в начале ХХ вв. на основе материалов периодической печати Туркестанского края. Пространственное явление фронтир подразумевает пограничное подвижное пространство, которое неустойчиво, а имперская власть еще недостаточно влиятельная. На фронтире вводятся реформы, возникают новые социальные институты, выборная система, за образец принят имперский образ жизни. При исследовании периодических изданий учитывалась: устаревшая терминология; наличие разделов, имеющих другую смысловую нагрузку. В процессе работы все публикации были сгруппированы в тематические рубрики, наиболее актуальные для исследования: реформы, переселенческий вопрос, земельный кризис; система выборов; просвещение; события в Семиречье в 1916 г. Результаты: периодическая печать наиболее тесно связана с проблемами казахского общества, потому что она приближена к происходящим событиям. Статьи газет имеют нестандартное видение проблемы, иногда отличное от общественного мнения, чем вызывают резкую критику. Материалы газет условно можно подразделить на публикации, которые носят информационный или аналитический характер. В газетах фиксируются наиболее интересные факты и злободневные события казахского общества. Анализ периодической печати заслуживает полного просмотра, а не выборочного, в связи с тем, что интересующая информация размещалась в газетах не равномерно. Газетные публикации требуют критического осмысления, в связи с тем, что корреспонденция всегда несла определенную субъективную оценку событий автором. Во фронтирном пространстве происходит процесс взаимовлияния культур, хозяйственных и торговых отношений казахского населения, переселенцев и представителей администрации Туркестанского края. Наблюдается вынужденная адаптация к новым создавшимся условиям казахского населения и интеграция казахской степи и Туркестанского края в состав Российской империи. Происходит утверждение новых социальных институтов власти в казахской степи, проникновение культуры и права в казахское общество по подобию таких, какие существовали в Российской империи. Растет волна протеста против: переселения, земельных отношений, выборов судей. Увеличивается количество недовольных обучением в русско-казахских школах, в которых наблюдалась имперская политика, чтобы ученики забыли свой родной язык, тем уничтожалась национальная индивидуальность.
L.N. Gumilyov Eurasian National University Gumilyov Journal of History 3080-129X 2025 03 31 Семей округіндегі шаруалардың ауылды күштеп модернизациялау кезеңдегі қарсылығы (1929-1931 жж.) 128 151 10.32523/3080-129X-2025-150-1-128-151 kaz К. Байсарина Университет имени Шакарима, Семей, Казахстан 0000-0002-5911-6716 М. Карибаев Университет имени Шакарима, Семей, Казахстан 0000-0002-4685-8198 М. Турлыбаев Университет имени Шакарима, Семей, Казахстан 0009-0000-3918-6082 2025 03 16 Мақалада 1929-1931 жылдардағы ауылды күшпен жаңғырту кезеңіндегі шаруалар қарсылығының себептері, қозғаушы күштері және салдары талданады. Авторлар мақалада ауыл және село тұрғындарының қарсылығына алып келген саяси және әлеуметтік-экономикалық факторларды қарастырады. Олардың ішінде күшпен ұжымдастыру, бай мен кулактарды тәркілеу, жазықсыз халықты жазалау, кеңес билігінің қуғын-сүргін шаралары атап өтіледі. Сталиндік әкімшіл-әміршіл жүйенің халыққа қарсы қолданылған саяси-әскери шаралардың салдарына ерекше назар аударылады, соның ішінде жаппай көтерілістер, әлеуметтік дағдарыстың ушығуы, қазақ халқының дәстүрлі шаруашылықтарының күйреуі қарастырылады. Мақалада ауыл шаруашылығы саласында жүргізілген реформалардың сипаты мен асыра сілтеулері зерттеледі. Олардың қатарында көшпелі және жартылай көшпелі қазақ шаруашылықтарын отырықшыландыру науқаны, ет пен астық дайындау науқандары, шамадан тыс салынған салық үшін жазалау шаралары және ауқатты шаруаларды тәркілеу саясатының слдарлары жан-жақты қарастырылған. 1920 жылдардың соңындағы елімізде күшпен жүргізілген модернизациялау қазақ қоғамының дәстүрлі құрылымын күйретіп, ауыл және село тұрғындарының ашық қарсылығына, яғни баскөтерулер мен қарулы көтерілістердің басталуына себеп болды. 1931 жылы Семей облысының бірнеше ауылдары мен аудандарында шаруалардың кеңес билігінің экономикалық реформаларына жаппай наразылығы ірі көтерілістерге ұласып, қарулы қақтығыстарға әкелді. Алайда кеңес билігі халықтың пікірін елемей, аймақтардағы шаруалардың наразылығын контрреволюциялық ұйымдардың әрекеті деп танып, оны аяусыз басып-жаншыды. Шыңғыстау, Абралы және Өскемен, Зырян және басқада аудандарда орын алған көтерілістер мысалында қарулы қарсылықтың түрлері, көтеріліске қатысушылары мен олардың тактикалық әдістері, мемлекеттік құрылымдарға қарсы іс-әрекет ету жолдары, сонымен қатар халық қарсылығының сол кезеңдегі әлеуметтік-экономикалық өзгерістер аясындағы орны қарастырылады. Мақалада кеңес билігінің халық наразылығына қарсы жазалау шаралары мен көтерілістерді басып-жаншу салдары талданады. Зерттеу нәтижесінде шаруалардың қарсылығы көшпелі және жартылай көшпелі қазақ халықының дәстүрлі өмір салтын бұзған өзгерістеріне қарсылығы табиғи қажеттілігенен туындады деген қорытынды жасалады. Аталған зерттеу жұмысының дерек көзі мемлекеттік архив қорларынан алынған тарихи құжаттарға негізделген. Олардың қатарында Қазақстан Республикасы Президентінің архиві, Қазақстан Республикасының Орталық мемлекеттік архиві және Абай облысының мемлекеттік архиві, Шығыс Қазақстан облысының мемлекеттік архивтері бар. Сонымен қатар, саяси қуғын-сүргін құрбандарын толық ақтау жөніндегі мемлекеттік комиссия жариялаған құжаттық материалдар да осы мақалада пайдаланылды.
L.N. Gumilyov Eurasian National University Gumilyov Journal of History 3080-129X 2025 03 31 Манаш Қозыбаев – «қазақ тарихының Колумбы» 152 164 10.32523/3080-129X-2025-150-1-152-164 kaz А. Кашкимбаев Научный институт изучения Улуса Джучи, Астана, Казахстан 0000-0002-5282-2781 2025 03 17 Мақала Тәуелсіз Қазақстанның тарихын зерделеуге алғаш қадам басқан, кәсіпқой мамандар арасында «қазақ тарихының Колумбы» атанған тарихшы-ғалым, академик Манаш Қозыбаевқа арналған. Манаш Қабашұлының жан-жақты портреті бүгіні мен ертеңі қолында отырған ұлттық мемлекетте «әзірше қазақтың көңілден шығатын тарихы жазылған жоқ», «тарихқа кездейсоқ адамдар араласып кетті» деген ойлар айтылып жүрген кезеңде қажеттілігін сездіріп отыр. Осы мәндес сұрақтардың туындау себептері мен олардың жауаптарын «ХХ ғасырдағы қазақ даласында жан-жақты ғылымдылығы мен мәдени танымдылығы жағынан феномен» атанған Манаш Қабашұлы Қозыбаевтың еңбектерінен табуға болады. Көлемі жағынан шағын ғылыми мақалада ғұлама ғалым, тарихшы, тарих ғылымдарының докторы, профессор, Қазақстан Республикасы Ғылым академиясының академигі Манаш Қабашұлы Қозыбаевтың тұлғалы тарихшы ретіндегі портретін сомдап, толығымен оқырманға жеткізу мүмкін емес. Алайда, «қазақ халқының маңдайына біткен жұлдызы, тарихшы-ғалым, шешендігі бабаларына тартқан, халқының тәуелсіздігі мен болашағын қызғыштай қорғаған ой патшасы» Манаш Қозыбаев туралы ой қозғау кезегі келді.
L.N. Gumilyov Eurasian National University Gumilyov Journal of History 3080-129X 2025 03 31 Түрк өркениетін тұлғалаған еңбек. (Фейзиев Жаванширдің «Түрк әлемі». –Алматы: Алматы-Принт. 2019. 5-томдық еңбегіне сын-пікір) 165 173 10.32523/3080-129X-2025-150-1-165-173 kaz Х. Турсун Международный казахско-турецкий университет имени Ходжи Ахмеда Ясави, Туркестан, Казахстан 0000-0002-8610-522X А. Сундетова Западно-Казахстанский медицинский университет имени М. Оспанова, Актобе, Казахстан 0000-0001-6351-2765 2025 03 17